Làng Tranh Đông Hồ: Di Sản Văn Hóa Nghệ Thuật Dân Gian
Làng tranh Đông Hồ là di tích văn hóa hơn 400 năm tuổi, điểm đến hấp dẫn cho những người yêu nghệ thuật truyền thống. Nổi tiếng với những bức tranh dân gian độc đáo, làng tranh Đông Hồ không chỉ lưu giữ giá trị cổ mà còn phản ánh bản sắc văn hóa người Việt xưa. Trong bài viết này, hãy cùng Artnam tìm hiểu những nét đặc sắc của làng nghề truyền thống này.
Làng tranh dân gian Đông Hồ nằm ở đâu?
Làng tranh dân gian Đông Hồ địa chỉ ở xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, cách trung tâm Hà Nội khoảng 33km về hướng Đông, bên bờ Nam sông Đuống. Đây là làng nghề cổ truyền nổi tiếng, được biết đến như cái nôi của dòng tranh khắc gỗ dân gian độc đáo. Những bức tranh Đông Hồ đã trở thành một phần trong đời sống tinh thần của người Việt, đồng thời thu hút sự quan tâm của du khách trong và ngoài nước.
Để đến làng Đông Hồ từ Hà Nội, du khách có thể đi theo quốc lộ 5 hướng Hải Phòng khoảng 15km đến ga Phú Thụy, sau đó rẽ trái đi thêm 18km là đến phố Hồ, trung tâm huyện Thuận Thành. Từ đây, chỉ cần rẽ trái và đi thêm khoảng 2km là tới làng Đông Hồ. Ngoài ra, bạn cũng có thể đi hết phố Hồ, lên đê rồi rẽ trái tại điếm canh đê thứ hai, nơi có biển chỉ dẫn vào làng.
Nguồn gốc và lịch sử của làng tranh Đông Hồ
Làng tranh Đông Hồ không chỉ là cái nôi của dòng tranh khắc gỗ dân gian Việt Nam, mà còn là biểu tượng văn hóa với bề dày lịch sử hơn 400 năm. Nghề làm tranh thủ công nơi đây đã xuất hiện từ thế kỷ XVI và từng phát triển rực rỡ vào cuối thế kỷ XVIII đến năm 1944, với sự góp sức của 17 dòng họ trong làng.
Tuy nhiên, những năm kháng chiến chống Pháp đã khiến làng tranh bị thiêu rụi, nghề tranh tạm thời gián đoạn. Mãi đến năm 1967, khi miền Bắc lập lại hòa bình, người dân nơi đây mới bắt đầu khôi phục lại nghề truyền thống quý báu này.
Trong quá khứ, cứ đến tháng Chạp hằng năm, chợ tranh Đông Hồ lại nhộn nhịp người mua kẻ bán, thu hút đông đảo du khách và người yêu tranh. Thế nhưng, sau năm 1940 và đặc biệt từ năm 1990, khi hợp tác xã tranh giải thể, nhiều hộ dân đã chuyển sang làm hàng mã, khiến nghề tranh bị mai một dần.
Dẫu vậy, giá trị nghệ thuật và tinh thần của tranh Đông Hồ vẫn sống mãi trong lòng người Việt. Đặc biệt, vào tháng 3 năm 2013, nghề làm tranh nơi đây đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia cần được bảo vệ khẩn cấp, đây là một minh chứng cho thấy tầm quan trọng và ý nghĩa sâu sắc của dòng tranh này trong kho tàng văn hóa dân tộc.
Tranh Đông Hồ trong văn hóa người Việt
Tranh Đông Hồ gắn liền với đời sống nông thôn vùng đồng bằng sông Hồng và nhiều tỉnh, thành phía Bắc, hình ảnh của nó không chỉ hiện diện trong sinh hoạt thường ngày của người dân mà còn trở thành nguồn cảm hứng trong thơ ca, văn học.
Điều này cho thấy mối quan hệ gắn kết giữa tranh Đông Hồ và Tết Nguyên đán ở làng quê Việt. Mỗi dịp xuân về, người dân thường mua tranh Đông Hồ dán tường trang trí, để chào đón năm mới, hết năm sẽ thay bằng tranh mới. Thú chơi tranh ngày Tết không chỉ mang nét đẹp tao nhã, mà còn gửi gắm niềm tin về một năm mới an lành, hạnh phúc.
Vào mỗi tháng Chạp, Đông Hồ có chợ tranh đông đúc với năm phiên truyền thống diễn ra vào các ngày 6, 11, 16, 21 và 26. Nhiều gia đình tin rằng treo tranh Đông Hồ trong ngày Tết không chỉ giúp ngôi nhà thêm ấm áp, mà còn mang đến bình an và sự sung túc cho cả năm.
Mỗi năm, tại các phiên chợ tranh, hàng vạn bức đã được bán ra. Sau phiên chợ cuối, những nhà còn lại tranh đều bọc kín cất đi và chờ đến năm sau bán tiếp.
Tranh làng Hồ từ lâu đã trở thành niềm tự hào văn hóa của xứ Kinh Bắc. Đây không chỉ là thú chơi tao nhã trong dịp Tết của người Hà Nội và nhiều tỉnh thành trong nước, mà còn là điểm đến hấp dẫn cho du khách quốc tế. Đặc biệt, những họa sĩ và nhà nghiên cứu mỹ thuật nước ngoài thường tìm đến làng Hồ để tìm hiểu về nghệ thuật tranh dân gian này.
Đặc trưng riêng biệt của tranh dân gian Đông Hồ
Tranh dân gian Đông Hồ từ lâu đã dành được tình cảm của người yêu nghệ thuật nhờ vào hình ảnh mộc mạc, gần gũi với cuộc sống làng quê Việt Nam. Mỗi bức tranh không chỉ phản ánh nét sinh hoạt đời thường mà còn là biểu tượng văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc.
Một trong những điểm đặc biệt của tranh Đông Hồ là màu sắc hoàn toàn từ thiên nhiên. Người làng Hồ sử dụng cây lá Chàm để tạo màu chàm dịu nhẹ, vỏ cây Vang cho sắc đỏ thắm rực rỡ, và tro từ lá Tre hoặc tro Voan để làm nên màu đen đậm sâu. Những gam màu ấy không chỉ tươi sáng mà còn bền màu theo thời gian.
Tranh được in trên giấy Dó thủ công, được làm từ cây Dó mọc trên rừng. Để tạo nên độ sáng óng ánh, giấy còn được phủ một lớp nhựa thông hoặc bột sò Điệp, vì vậy còn gọi là giấy Điệp.
Về kỹ thuật, tranh được in từ ván khắc gỗ gồm hai loại:
- Ván in nét, thường làm từ gỗ thừng mực hoặc gỗ thị, được khắc bằng bộ ve hay bộ đục nhỏ bằng thép cứng.
- Ván in màu, dùng gỗ mỡ, giúp giữ màu tốt hơn khi in.
Quy trình làm tranh dân gian Đông Hồ gồm qua 3 bước chính:
- Bước 1: Chuẩn bị giấy Dó từ cây nguyên liệu, giã nhỏ, rây mịn và ép thành giấy.
- Bước 2: In tranh bằng cách in nhiều lần qua các bản khắc khác nhau (thường 5 lần cho một bức tranh hoàn chỉnh).
- Bước 3: Phơi tranh nơi thoáng mát để tranh khô đều, không bị lem và giữ được độ bền màu.
Các bức tranh Đông Hồ dân gian Bắc Ninh đặc sắc
Các bức tranh Đông Hồ không chỉ nổi bật bởi kỹ thuật in độc đáo mà còn ghi dấu với nội dung phong phú và gần gũi với đời sống dân gian. Có 7 dòng tranh chính gồm: tranh thờ, tranh chúc tụng, tranh lịch sử, tranh truyện, tranh phương ngôn, tranh cảnh vật và tranh phản ánh sinh hoạt. Dưới đây là một số bức tranh tiêu biểu thể hiện vẻ đẹp đặc sắc của tranh Đông Hồ qua từng chủ đề cụ thể.
Tìm hiểu làng tranh dân gian Đông Hồ Bắc Ninh
Làng tranh Đông Hồ là điểm đến văn hóa nổi bật gần Hà Nội, nơi du khách có thể tham quan, tìm hiểu quy trình làm tranh dân gian và tự tay in tranh trên giấy Dó truyền thống. Những trải nghiệm thú vị này chắc chắn sẽ mang đến một chuyến đi đầy cảm hứng và ý nghĩa.
Chiêm ngưỡng nghệ thuật dân gian độc đáo
Tranh làng Đông Hồ luôn chiếm được cảm tình của người yêu nghệ thuật bởi cách thể hiện những đề tài gần gũi, mộc mạc gắn liền với cuộc sống làng quê Việt Nam. Từ hình ảnh sinh hoạt đời thường đến các biểu tượng văn hóa dân gian, mỗi bức tranh đều toát lên vẻ chân thực và đầy cảm xúc.
Điều làm nên nét đặc sắc của tranh Đông Hồ chính là gam màu truyền thống được tạo ra từ nguyên liệu tự nhiên. Người nghệ nhân làng Hồ rất tài tình trong việc tận dụng những chất liệu thô sơ từ thiên nhiên như:
- Màu chàm được chiết xuất từ lá cây Chàm,
- Màu đỏ thắm từ vỏ cây Van,
- Và màu đen từ tro lá Tre hoặc tro Voan.
Những màu sắc này không chỉ tươi sáng, hài hòa mà còn có độ bền màu cao theo thời gian.
Tranh được in trên giấy Dó truyền thống, được làm thủ công từ cây Dó mọc tự nhiên trong rừng. Đặc biệt, bề mặt giấy thường được phủ một lớp nhựa thông hoặc lớp hồ pha bột từ vỏ sò Điệp, tạo hiệu ứng ánh sáng lấp lánh rất độc đáo. Nhờ đó, loại giấy này còn được gọi là giấy Điệp, một chất liệu không thể thiếu tạo nên vẻ đẹp mộc mạc mà tinh tế của tranh dân gian Đông Hồ.
Trải nghiệm tự tay làm tranh cùng nghệ nhân Đông Hồ
Đến với làng tranh Đông Hồ, bạn không chỉ được ngắm nhìn những tác phẩm nghệ thuật dân gian tuyệt đẹp mà còn có thể trực tiếp sản xuất tranh truyền thống, đây là một quá trình đầy thú vị nhưng cũng đòi hỏi sự tỉ mỉ, tinh tế và kỹ thuật cao.
Toàn bộ quy trình được chia thành 3 công đoạn chính:
- Tạo mẫu tranh: Đây là bước đầu tiên để bạn thể hiện ý tưởng nghệ thuật của mình. Bạn sẽ được lựa chọn đề tài, bố cục, màu sắc và sử dụng bút lông cùng mực Nho để vẽ lên giấy phẳng. Bản vẽ mẫu này sẽ là nền tảng cho các bước khắc ván tiếp theo.
- Khắc ván: Mỗi màu trong tranh sẽ tương ứng với một bản khắc riêng. Bạn sẽ dùng ván gỗ thị hoặc gỗ thừng mực, dễ khắc và cho nét tranh mềm mại. Dụng cụ khắc là bộ ve gồm 30 – 40 mũi đục thép cứng, giúp tạo nên các chi tiết sắc sảo và tinh xảo.
- In tranh: Đây là bước biến những ý tưởng thành hiện thực. Bạn sẽ dùng thét làm từ lá thông, nhúng vào chậu màu rồi quét đều lên mặt ván. Sau đó, đặt giấy lên ván và ép nhẹ để màu bám đều. Mỗi lần in là một màu riêng, và bản nét đen luôn được in cuối cùng để tạo độ rõ nét. Tranh sau khi in xong sẽ được phơi khô tự nhiên, giữ được màu sắc bền đẹp theo thời gian.
Thưởng lãm triển lãm tranh Đông Hồ Bắc Ninh
Nếu bạn yêu thích tranh dân gian Đông Hồ nhưng chưa có dịp ghé thăm làng nghề, hãy đến ngay Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, nơi đang trưng bày hơn 100 hiện vật và bức tranh gắn liền với lịch sử của làng tranh Đông Hồ. Tại đây, bạn sẽ được ngắm tận mắt những tác phẩm làm nên tên tuổi của dòng tranh này như: Đám cưới chuột, Vinh quy bái tổ, Gà trống hoa hồng, Vinh hoa phú quý, Chăn trâu thổi sáo,…
Hòa mình vào lễ hội tranh Đông Hồ Bắc Ninh
Lễ hội làng Đông Hồ là một trong những lễ hội truyền thống diễn ra hằng năm từ ngày 14 đến 16 tháng 3 Âm lịch. Đây cũng là một lựa chọn lý tưởng cho những ai muốn du xuân kết hợp khám phá văn hóa truyền thống Việt Nam, hòa mình vào không khí lễ hội và lưu giữ những khoảnh khắc đáng nhớ.
Hy vọng qua những chia sẻ trên, bạn đã hiểu thêm về làng tranh Đông Hồ và dòng tranh dân gian truyền thống này. Nếu muốn chiêm ngưỡng nhiều hơn những tác phẩm độc đáo, đừng quên tìm hiểu Tranh dân gian tại Artnam.
Ngoài ra, bạn có thể tìm hiểu thêm về các làng tranh dân gian nổi tiếng khác tại Artnam như: làng tranh Hàng Trống, tranh Kim Hoàng, v.v.
