Tranh Kim Hoàng – Di sản nghệ thuật Tết cổ truyền Việt Nam
Tranh Kim Hoàng là một dòng tranh dân gian độc đáo từng vang bóng tại vùng đất Hà Nội xưa đang dần trở lại và thu hút sự quan tâm mạnh mẽ của những người yêu nghệ thuật truyền thống.
Từng mai một suốt hàng chục năm, dòng tranh này đang dần được khôi phục nhờ nỗ lực của các nghệ nhân và người yêu văn hóa. Bài viết này sẽ đưa bạn khám phá từ nguồn gốc, kỹ thuật, ý nghĩa và địa chỉ mua tranh Kim Hoàng uy tín nhất hiện nay.
Tranh Kim Hoàng là gì?
Tranh Kim Hoàng hay còn gọi là tranh đỏ là một dòng tranh dân gian truyền thống của Việt Nam, từng rất nổi tiếng vào thế kỷ 18 – 19 của làng Kim Hoàng (thuộc xã Vân Canh, huyện Hoài Đức, Hà Nội ngày nay). Đây là một trong ba dòng tranh dân gian lớn của miền Bắc, bên cạnh tranh Đông Hồ và tranh Hàng Trống.
Điểm đặc trưng dễ nhận biết của tranh Kim Hoàng là được in trên giấy hồng điều (giấy đỏ), sau đó tô vẽ thêm bằng tay bằng các chất liệu tự nhiên như màu son, mực nho, tạo nên những bức tranh vừa sống động, vừa rực rỡ. Chủ đề tranh thường xoay quanh các hình tượng may mắn, linh vật đầu năm mới như: Gà, lợn, cóc, chim chóc, cùng các cảnh sinh hoạt làng quê, chúc phúc, cầu an,…
Không giống như tranh Đông Hồ thường in từ bản khắc gỗ rồi tô màu đơn giản, hay tranh Hàng Trống vẽ nhiều tay, tranh Kim Hoàng là sự kết hợp tinh tế giữa in nét và tô màu thủ công, tạo ra các tác phẩm mang tính nghệ thuật cao, vừa gần gũi, vừa trang trọng. Tranh thường được dùng trang trí trong dịp Tết cổ truyền, thể hiện ước mong về một năm mới an lành, sung túc và bình an.
Hiện nay, dù từng thất truyền sau một trận lụt lớn vào đầu thế kỷ 20, tranh Kim Hoàng đang dần được phục dựng, trở lại như một biểu tượng văn hóa độc đáo cần được gìn giữ và phát huy.
Nguồn gốc hình thành của tranh Kim Hoàng
Tranh Kim Hoàng là một dòng tranh dân gian độc đáo có xuất xứ từ làng Kim Hoàng, xã Vân Canh, huyện Hoài Đức, Hà Nội ngày nay. Theo các tài liệu ghi chép và lời kể từ người dân địa phương, dòng tranh này bắt đầu xuất hiện vào khoảng nửa sau thế kỷ 18.
Người ta cho rằng, tranh Kim Hoàng ban đầu được sáng lập và phát triển bởi một nhánh họ Nguyễn Sĩ – những người từ Thanh Hóa ra Thăng Long lập nghiệp rồi sinh sống lâu dài ở làng Kim Hoàng.
Khác với tranh Đông Hồ vốn phổ biến ở miền Bắc, hay tranh Hàng Trống mang đậm chất thị thành thì tranh Kim Hoàng mang đậm dấu ấn làng quê Bắc Bộ với màu sắc rực rỡ và bố cục sinh động.
Đây là dòng tranh được tạo ra từ kỹ thuật in ván gỗ, sau đó các nghệ nhân dùng tay để tô vẽ màu sắc bằng những chất liệu tự nhiên như son, mực, gỉ đồng, mang lại chiều sâu và tính thẩm mỹ rất riêng.
Nét độc đáo của tranh Kim Hoàng nằm ở việc sử dụng các sắc hồng điều, đỏ cam, đỏ son, vàng yến… hết sức rực rỡ để làm nền tạo nên vẻ tươi thắm rất riêng kết hợp với thơ chữ Hán viết theo lối chữ thảo ở góc trái tranh và bùa trấn tà ma tạo nên sự khác biệt mà tranh Hàng Trống và tranh Đông Hồ không có.
Nhờ vậy mà tranh Kim Hoàng phục vụ đa dạng nhu cầu của người dân từ trang hoàng nhà cửa đầu xuân, cầu phúc lộc, may mắn đến trấn trạch – xua đuổi tà ma.
Tranh Kim Hoàng từng phát triển rực rỡ vào thế kỷ 19, nhất là trong những dịp Tết, khi người dân khắp vùng kéo nhau về Kim Hoàng để mua tranh về treo trong nhà. Tuy nhiên, một trận lụt lớn xảy ra năm 1915 đã cuốn trôi gần như toàn bộ ván khắc – linh hồn của nghề làm tranh. Kể từ đó, nghề làm tranh Kim Hoàng dần mai một và gần như biến mất sau năm 1945.
Mãi đến gần đây, nhờ nỗ lực của các nhà nghiên cứu văn hóa và nghệ nhân phục dựng, dòng tranh tưởng chừng đã “hóa thạch” này mới bắt đầu sống lại mang theo cả một miền ký ức rực rỡ của văn hóa Tết xưa đất Bắc.
Đặc điểm nổi bật của tranh Kim Hoàng
Những đặc điểm nổi bật dưới đây sẽ giúp bạn hiểu hơn về dòng tranh Kim Hoàng đã bị thất lạc hơn bảy thập kỷ qua:
Chủ đề tranh
Tranh Kim Hoàng mang đậm nét văn hóa dân gian và tín ngưỡng truyền thống của người Việt.
Chủ đề chính gắn liền với những hình ảnh thân thuộc, gần gũi với đời sống nông thôn miền Bắc khi ấy.
Các hình ảnh đi kèm là các con vật biểu tượng lợn, gà, cóc, trâu… mang hàm ý phồn thực, sinh sôi nảy nở, hạnh phúc ấm no.
Tranh đỏ có đa dạng chủ đề đáp ứng hầu hết mọi nhu cầu của người mua, có dùng cho mục đích chơi tết hay thờ phụng đều phù hợp. Ngoài ra, tranh Kim Hoàng còn được dùng để bùa trấn tà ma, trấn trạch, âm dương giao hòa phục vụ ở nơi thiêng liêng.
Giấy làm tranh
Tranh Kim Hoàng là một dòng tranh dân gian độc đáo, được làm bằng phương pháp thủ công với những vật liệu truyền thống mang đậm chất dân tộc.
Nếu như dòng tranh Đông Hồ được vẽ trên giấy điệp, tranh Hàng Trống là giấy dó thì tranh Kim Hoàng được sử dụng các sắc hồng điều, đỏ cam, đỏ son, vàng yến… để làm nền hết sức rực rỡ mang đến một vẻ đẹp tươi thắm, nổi bật riêng biệt.
Chính nét đặc trưng đó nên tranh Kim Hoàng còn được dân gian gọi là “tranh đỏ” rất phù hợp với không khí tươi vui ngày Tết. Để tạo nên được giấy đỏ cần trải qua rất nhiều công sức và thời gian nên sản phẩm mang đậm nét độc đáo và riêng biệt.
Nét khắc ván in
Nét khắc ván in trong tranh Kim Hoàng mang vẻ tinh tế, mềm mại và thanh nhã hơn so với nét khắc trong tranh Đông Hồ. Khi in lên giấy hồng điều, những đường nét ấy trở nên nổi bật, sắc sảo và sống động.
Điểm đặc trưng của tranh Kim Hoàng là xu hướng tạo hình mang tính ước lệ, tượng trưng và cách điệu cao, dù cùng khai thác một chủ đề với tranh Đông Hồ.
Chẳng hạn, trong tranh “Thần kê” (gà thần), hình ảnh con gà không còn là hình ảnh quen thuộc, dân dã mà được khắc họa như một linh vật – với chiếc đuôi dài, rực rỡ mang dáng dấp chim phượng hoàng.
Trong tranh vẽ lợn cũng vậy: nếu tranh Đông Hồ thể hiện con lợn tròn trịa, biểu tượng cho sự sung túc thì nét khắc trong tranh Kim Hoàng lại hướng đến sự cách điệu, với chiếc mũi mang hình đám mây như trong tranh cổ.
Kỹ thuật in
Nếu như tranh Đông Hồ được tạo nên hoàn toàn bằng kỹ thuật in ván – bao gồm in nét bằng ván đen và in màu bằng các ván màu riêng biệt và tranh Hàng Trống chỉ in phần nét bằng mực đen rồi tô màu thủ công, thì tranh Kim Hoàng lại kết hợp cả hai yếu tố đó trong một quy trình đặc biệt gồm hai lần in.
Đầu tiên, người nghệ nhân đặt tờ giấy lên bề mặt ván in (sử dụng kỹ thuật in ngửa tương tự như tranh Hàng Trống, khác với kỹ thuật in sấp của tranh Đông Hồ) rồi ấn nhẹ để tạo ra lớp mực mờ, bước này gọi là “in nhá”.
Trên nền các đường nét mờ ấy, nghệ nhân sẽ dùng bút tô màu theo cảm hứng cá nhân mang lại nét riêng cho từng bức tranh. Sau đó, tấm giấy được đặt trở lại ván in và in thêm một lần nữa gọi là “in đồ”.
Lần in này, nghệ nhân dùng xơ mướp khô xoa nhẹ lên mặt giấy để làm rõ nét các chi tiết giúp tranh trở nên sắc sảo và sống động hơn.
Màu sắc tranh
Màu sắc trong tranh Kim Hoàng chủ yếu được tạo nên từ mực tàu và các loại màu có nguồn gốc tự nhiên, phối trộn cùng chất kết dính là keo da trâu – khác biệt với tranh Đông Hồ, nơi nghệ nhân sử dụng hồ nếp làm chất kết dính.
Màu trắng được chế từ thạch cao hoặc phấn nghiền mịn hoà với nước; màu xanh chàm là sự kết hợp giữa mực tàu và nước chàm; màu đỏ được lấy từ son; màu đen chiết xuất từ tro rơm rạ; màu xanh lá đến từ gỉ đồng; còn màu vàng có nguồn gốc từ nước ép quả cây dành dành.
Những gam màu trong tranh Kim Hoàng mang sắc thái tươi sáng, rực rỡ và giàu sức sống, với các tông tiêu biểu như đỏ hiên, đỏ điều, đỏ sen hay vàng yến. Nhờ kỹ thuật pha màu công phu và chất liệu bền vững, tranh vẫn giữ được vẻ đẹp tươi thắm qua thời gian – rất phù hợp với không khí hân hoan và ý nghĩa cầu chúc may mắn của tranh Tết.
Kỹ thuật tô
Khác với tranh Hàng Trống – nơi màu sắc được pha loãng với nước để tạo nên các sắc độ đậm nhạt mềm mại – tranh Kim Hoàng lại sử dụng màu đậm đặc, rực rỡ và đầy sinh lực. Nét vẽ trong tranh mang tính mạnh mẽ, phóng khoáng, bút pháp dứt khoát và linh hoạt.
Điều này một phần xuất phát từ yêu cầu thực tế: người nghệ nhân cần vẽ nhanh, thao tác thuần thục để kịp hoàn thành số lượng tranh lớn trong thời gian ngắn, đặc biệt là dịp Tết. Tuy nhiên điều đó cũng phản ánh một yếu tố thẩm mỹ đặc trưng của vùng quê Việt – đề cao sự chắc khỏe, giản dị, mạch lạc trong hình thức thể hiện.
Không chỉ nổi bật với nền giấy hồng điều rực rỡ và màu sắc mãnh liệt, tranh Kim Hoàng còn mang nét riêng độc đáo ở phần thơ đề ở góc tranh và hình bùa trấn tà. Những chi tiết này không chỉ góp phần làm phong phú thêm nội dung, mà còn thể hiện niềm tin tâm linh và truyền thống văn hóa sâu sắc của người dân làng quê.
Giá trị văn hóa & nghệ thuật của tranh Kim Hoàng
Tranh Kim Hoàng không chỉ là sản phẩm thủ công mỹ nghệ mà còn là biểu hiện sinh động của văn hóa tâm linh, phong tục tập quán và cái đẹp dân gian của người Việt. Sự kết hợp hài hòa giữa kỹ thuật in nét và tô màu thủ công đã tạo nên một dòng tranh có tính nghệ thuật cao, đồng thời phản ánh sâu sắc đời sống tinh thần của cư dân đồng bằng Bắc Bộ.
Ý nghĩa trong đời sống người Việt xưa
- Tranh Kim Hoàng từng là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Việt, nhất là dịp Tết.
- Người dân thường mua tranh về treo trong nhà để cầu may mắn, trấn trạch, xua đuổi tà ma.
- Một số bức tranh còn có chức năng giáo dục đạo lý thông qua hình ảnh tam đa (Phúc – Lộc – Thọ), trẻ em cưỡi trâu, tranh nhân quả, tích ngụ ngôn…
- Tranh cũng được dán ở cửa ra vào, bếp, bàn thờ như một hình thức tín ngưỡng dân gian.
- Không chỉ mang ý nghĩa tâm linh, tranh còn làm đẹp không gian sống thể hiện thẩm mỹ dân dã nhưng sâu sắc.
Biểu tượng mùa xuân, Tết cổ truyền
- Với nền đỏ son hoặc hồng điều – màu tượng trưng cho hỷ khí, may mắn, tranh Kim Hoàng gắn liền với Tết cổ truyền.
- Các hình ảnh như “Gà đại cát”, “Lợn độc sắc”, “Cóc lộc” mang ý nghĩa sinh sôi, phồn thực, no đủ – đúng với mong ước đầu năm mới.
- Tranh thường được bày bán từ rằm tháng Chạp là nét văn hóa mùa xuân đặc trưng của vùng đồng bằng Bắc Bộ.
- Treo tranh Kim Hoàng ngày Tết là cách người xưa cầu mong một năm bình an, sung túc, hạnh phúc, đồng thời cũng thể hiện gu thẩm mỹ, niềm tin và truyền thống của gia đình.
Tranh Kim Hoàng không chỉ là di sản nghệ thuật dân gian độc đáo mà còn là biểu tượng văn hóa, tâm linh của người Việt mỗi dịp Tết đến xuân về. Với vẻ đẹp mộc mạc, nền giấy đỏ son may mắn cùng những hình ảnh đầy ý nghĩa như gà đại cát, lợn phúc, cóc tài lộc…, mỗi bức tranh Kim Hoàng đều chứa đựng những giá trị sâu sắc và tinh thần phồn vinh.
Nếu bạn yêu thích vẻ đẹp mộc mạc, đậm hồn Việt như tranh Kim Hoàng, đừng bỏ lỡ bộ sưu tập Tranh dân gian được tuyển chọn từ các dòng tranh truyền thống đặc sắc khắp ba miền.
