Ý nghĩa tranh Ngũ Hổ tâm linh trong tranh dân gian Hàng Trống
Tranh Ngũ Hổ là một trong những dòng tranh dân gian độc đáo của Việt Nam, đặc biệt phổ biến trong dòng tranh Hàng Trống và tranh Đông Hồ. Không chỉ gây ấn tượng bởi màu sắc rực rỡ và hình ảnh oai phong của năm chú hổ, tranh Ngũ hổ còn ẩn chứa những giá trị văn hóa, tâm linh sâu sắc.
Nhiều gia đình treo bức tranh này với mong muốn trấn trạch, trừ tà mang lại may mắn và sức khỏe. Hiểu rõ ý nghĩa tranh Ngũ Hổ sẽ giúp bạn cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp và thông điệp mà ông cha ta gửi gắm qua từng nét vẽ.
Tranh Ngũ Hổ Hàng Trống là gì?
Tranh Ngũ Hổ Hàng Trống là một dòng tranh dân gian nổi tiếng của Hà Nội thuộc thể loại tranh thờ, thường được sử dụng trong tín ngưỡng dân gian để trấn trạch, trừ tà và cầu bình an.
Bức tranh này khắc họa hình ảnh năm con hổ với tư thế uy nghi, chia thành các màu sắc tượng trưng cho Ngũ hành (Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ).
Điểm đặc sắc của tranh Ngũ Hổ Hàng Trống là kỹ thuật in nét khắc gỗ kết hợp tô màu thủ công, tạo nên hình ảnh sống động, màu sắc rực rỡ và đường nét tinh tế. Không chỉ mang tính thẩm mỹ, tranh còn phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan của người Việt xưa, gắn với tín ngưỡng thờ hổ như vị thần bảo hộ.
Nguồn gốc và lịch sử của tranh Ngũ Hổ Hàng Trống
Tranh Ngũ Hổ Hàng Trống xuất phát từ dòng tranh dân gian Hàng Trống – một loại hình nghệ thuật in khắc gỗ kết hợp tô màu thủ công, hình thành và phát triển tại khu phố Hàng Trống, Hàng Nón, Hàng Quạt (Hà Nội) từ khoảng thế kỷ XVII – XVIII.
Ban đầu, tranh được tạo ra chủ yếu để phục vụ tín ngưỡng thờ cúng ở các đền, phủ, miếu trong dịp lễ Tết, đặc biệt gắn liền với tín ngưỡng thờ Thần Hổ trong Đạo Mẫu và tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
Hình tượng hổ trong văn hóa Việt chịu ảnh hưởng của cả tư tưởng Nho giáo, Đạo giáo và tín ngưỡng bản địa, nơi hổ vừa là chúa sơn lâm oai hùng, vừa là vị thần bảo hộ, trấn trạch và trừ tà. Tranh Ngũ Hổ vì thế không đơn thuần là một tác phẩm mỹ thuật mà còn mang vai trò bùa hộ mệnh tinh thần cho gia đình và cộng đồng.
Lịch sử phát triển
- Thời kỳ hưng thịnh (thế kỷ XVIII – XIX): Tranh Ngũ Hổ cùng nhiều tranh thờ Hàng Trống khác được ưa chuộng rộng rãi, đặc biệt ở miền Bắc. Thợ thủ công Hàng Trống in nét chính bằng ván khắc gỗ, sau đó dùng bút lông tô màu tạo nên độ sắc nét và sống động đặc trưng.
- Giai đoạn biến đổi (thế kỷ XX): Khi xã hội thay đổi và tín ngưỡng dân gian bị thu hẹp, nhu cầu treo tranh thờ giảm, nghề làm tranh Hàng Trống suy yếu. Nhiều nghệ nhân phải chuyển nghề, kỹ thuật dần mai một.
- Bảo tồn và phục hồi (cuối thế kỷ XX – nay): Nhờ các dự án bảo tồn văn hóa và nỗ lực của nghệ nhân, tranh Ngũ Hổ Hàng Trống được phục dựng, trưng bày tại các bảo tàng, triển lãm và được giới sưu tầm, nhà nghiên cứu đánh giá cao về giá trị mỹ thuật lẫn văn hóa.
Ý nghĩa tranh Ngũ Hổ Hàng Trống
Theo các nhà nghiên cứu, việc người xưa gắn quy luật Ngũ Hành với hình tượng năm ông Hổ thể hiện khát vọng gửi gắm sức mạnh bảo vệ con người ở năm phương, nhằm trấn áp và ngăn chặn những thế lực xấu.
Trong dòng tranh dân gian Hàng Trống, bức Ngũ Hổ được nâng lên tầm ý nghĩa sâu sắc hơn: năm “ông Hổ” tượng trưng cho Ngũ Hành quy luật tương sinh tương khắc của vũ trụ tạo nên môi trường sinh tồn cho muôn loài, trong đó có con người.
Mỗi “ông Hổ” mang một màu sắc riêng, đại diện cho một Hành và một phương hướng địa lý, dùng để trấn yểm tà khí, xua đuổi năng lượng tiêu cực:
- Thanh Hổ (hổ xanh): Hành Mộc – tượng trưng mùa Xuân, trấn phương Đông.
- Xích Hổ (hổ đỏ): Hành Hỏa – tượng trưng mùa Hạ, trấn phương Nam.
- Bạch Hổ (hổ trắng): Hành Kim – tượng trưng mùa Thu, trấn phương Tây.
- Hắc Hổ (hổ đen): Hành Thủy – tượng trưng mùa Đông, trấn phương Bắc.
- Hoàng Hổ (hổ vàng) ở trung tâm: Hành Thổ – tượng trưng cho đất mẹ, điểm cân bằng của vũ trụ.
Theo triết lý Âm Dương Ngũ Hành, Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ là năm yếu tố cơ bản cấu thành và duy trì vạn vật giúp con người nhìn nhận các mối quan hệ trong sự hài hòa, thống nhất. Ngay cả mâm ngũ quả ngày Tết ở miền Bắc cũng tuân theo quy luật này, với mong muốn mang lại sự cân bằng, phú quý, thọ khang và bình an cho gia chủ.
Bố cục và màu sắc của năm “ông Hổ” trong tranh thể hiện điều gì?
Hình ảnh năm con hổ trong tranh được các nghệ nhân bố trí cân đối, đối xứng và tuần hoàn. Ở vị trí trung tâm là Hoàng Hổ với sắc vàng rực rỡ, dáng ngồi uy nghi, đường bệ.
Bên trái Hoàng Hổ có năm bảo kiếm, tượng trưng cho sức mạnh và uy lực; bên phải là năm lá cờ ngũ sắc, biểu trưng cho quyền năng của thiên nhiên trong vòng vận động của vũ trụ và sự giao hòa với Trái Đất.
Trên đầu Hoàng Hổ là mặt trời đỏ rực với bảy chấm trắng – hình ảnh cách điệu của chòm sao Đại Hùng. Dưới chân hổ vàng là tấm phù ghi chữ “pháp đại uy nỗ” có nghĩa là uy lực của pháp là vô cùng lớn.
Phía dưới Hoàng Hổ là Thanh Hổ (xanh) và Xích Hổ (đỏ) đứng trên bệ đá, tượng trưng cho cực Âm. Ở phía trên là Bạch Hổ (trắng) và Hắc Hổ (đen) bay trên mây, tượng trưng cho cực Dương.
Như đặc trưng chung của tranh Hàng Trống, Ngũ Hổ được thể hiện với bố cục đường nét khỏe khoắn, hình tượng mang tính ước lệ cao trong không gian đồng hiện.
Bốn hổ ở bốn góc mang sắc xanh – đỏ – trắng – đen tương ứng với Mộc – Hỏa – Kim – Thủy, gắn với bốn phương Đông – Nam – Tây – Bắc và bốn mùa Xuân – Hạ – Thu – Đông. Đây chính là biểu tượng cho sự vận động tuần hoàn của vũ trụ.
Thông qua bố cục và màu sắc, bức tranh vừa phản ánh thế giới đa dạng, muôn màu muôn vẻ, vừa thể hiện mối quan hệ tương sinh – tương khắc trong Ngũ Hành. Tất cả hòa quyện tạo nên sự cân bằng phong thủy và ý nghĩa tâm linh sâu sắc cho bức tranh.
Tóm lại, ý nghĩa tranh Ngũ Hổ không chỉ nằm ở giá trị nghệ thuật độc đáo của dòng tranh dân gian, mà còn ẩn chứa triết lý sâu xa về Ngũ Hành – Ngũ Phương, tượng trưng cho sức mạnh, sự bảo hộ và sự cân bằng của vũ trụ.
Mỗi “ông Hổ” trong tranh mang một màu sắc, một phương vị, một năng lượng riêng, cùng hòa quyện tạo nên lá bùa trấn trạch, xua đuổi tà khí, đồng thời mang lại may mắn, thịnh vượng và bình an cho gia chủ. Việc hiểu và trưng bày tranh Ngũ Hổ đúng cách không chỉ góp phần gìn giữ nét văn hóa truyền thống, mà còn giúp lan tỏa những giá trị tinh thần quý báu từ ngàn đời.
