Tranh khắc gỗ Nhật Bản – Bức tranh truyền thống của thế giới nổi

Tranh khắc gỗ Nhật Bản là một trong những dòng tranh nghệ thuật truyền thống nổi bật nhất của xứ sở hoa anh đào, không chỉ mang giá trị thẩm mỹ cao mà còn phản ánh sâu sắc đời sống văn hóa, tín ngưỡng và tinh thần của người Nhật qua các thời kỳ. 

Tranh khắc gỗ Nhật Bản được đánh giá cao về biểu tượng nghệ thuật và được yêu thích rộng rãi trên toàn thế giới, trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều nghệ sĩ và nhà sưu tầm. Vậy tranh khắc gỗ Nhật Bản sở hữu những đặc điểm nổi bật nào? 

Hãy cùng khám phá lịch sử, đặc trưng và vẻ đẹp độc đáo của loại hình nghệ thuật cổ xưa này trong bài viết sau. 

Tranh khắc gỗ Nhật Bản là gì? 

Tranh khắc gỗ Nhật Bản hay còn gọi là ukiyo-e là loại hình nghệ thuật truyền thống lâu đời của Nhật Bản, được thịnh hành vào thời Edo (1603-1868). Tranh khắc gỗ Nhật Bản bắt nguồn từ nền văn hóa đại chúng trong thời kỳ Edo (nay là Tokyo), phản ánh hình ảnh các nhân vật nổi tiếng trong giới giải trí như diễn viên Kabuki, võ sĩ sumo và các geisha.

Hiểu theo nghĩa đen, tranh khắc gỗ Nhật Bản có nghĩa là “những bức tranh về thế giới hư ảo”, tranh được mang tên gọi này vì nội dung của chúng thường xoay quanh những khoảnh khắc vô thường và lối sống tách biệt khỏi thực tại đời thường. Đề tài chủ yếu là sự hưởng thụ, ca hát, phòng trà, quán ăn với những nhân vật chính là diễn viên, kỹ nữ. 

Lịch sử và nguồn gốc hình thành tranh khắc gỗ nhật bản

Tranh khắc gỗ Nhật Bản, hay còn gọi là Ukiyo‑e (浮世絵), bắt nguồn từ nền văn hóa đại chúng thời kỳ Edo (1603–1868), khu đô thị Edo (hiện là Tokyo) trở thành trung tâm thương mại và giải trí phát triển. 

Trong tầng lớp thị dân – thương nhân, thợ thủ công và những người lao động – hình thành một đời sống hưởng thụ, gắn liền với nghệ thuật Kabuki, geisha và các khu phố giải trí. Chính bối cảnh này đã thúc đẩy sự ra đời và phổ biến của Ukiyo‑e như một loại hình nghệ thuật đại chúng phục vụ tầng lớp bình dân. 

Hình thành từ thế kỷ 17

Loại hình Ukiyo‑e bắt đầu xuất hiện vào khoảng những năm 1670 với các bản in đơn sắc (sumizuri‑e), thường dùng trong sách minh họa văn học và xuất bản phổ thông. Nghệ sĩ Hishikawa Moronobu là người tiên phong ký tên trên các bản in và phát hành các tấm in đơn lẻ – mở đầu thời kỳ Ukiyo‑e thực thụ.

Đến thế kỷ 18, kỹ thuật in màu dần được phát triển. Suzuki Harunobu (thế kỷ 1760) là người sáng lập kỹ thuật Nishiki‑e – in nhiều màu bằng nhiều bản gỗ khác nhau – từ đó mở ra thời kỳ rực rỡ của Ukiyo‑e màu. 

Những nghệ sĩ như Katsushika Hokusai và Utagawa Hiroshige trở thành tượng đài nghệ thuật với các tác phẩm nổi tiếng như Thirty-six Views of Mount Fuji và The Fifty‑three Stations of the Tōkaidō.

Mô hình sản xuất và lan tỏa văn hóa

Ukiyo‑e phát triển dựa trên mô hình hợp tác giữa bốn nhóm nhân sự: họa sĩ thiết kế, thợ khắc gỗ, người in, và nhà xuất bản. Nhà xuất bản nắm quyền sở hữu các bản khắc – tương đương bản quyền nghệ thuật thời bấy giờ. 

Nhiều đơn vị như Tsuta‑ya nổi lên và sản xuất hàng loạt tranh phục vụ thị trường đại chúng. Mô hình này giúp Ukiyo‑e trở thành hiện tượng nghệ thuật đại chúng “đắt như tôm tươi”.

Suy thoái và hồi sinh trong thời hiện đại

Sau cuộc cải cách Minh Trị (1868), cùng sự du nhập của công nghệ in phương Tây, Ukiyo‑e dần suy giảm cả về chất lượng lẫn số lượng. Tuy nhiên vào đầu thế kỷ 20, phong trào Shin-hanga tái sinh mô hình truyền thống với sự tiếp nhận ảnh hưởng Tây phương về ánh sáng và cảm xúc cá nhân, thủ công vẫn giữ nguyên nhưng nội dung được làm mới. 

Nghệ nhân như Kawase Hasui, Hiroshi Yoshida tiếp tục phát triển dòng tranh cảnh thiên nhiên, danh lam thắng cảnh theo văn hóa hiện đại.

Tầm ảnh hưởng quốc tế

Ukiyo‑e không chỉ là di sản của Nhật mà còn là nguồn cảm hứng lớn cho nghệ thuật phương Tây cuối thế kỷ 19. Giai đoạn Japonisme đánh dấu sự phổ biến của tranh Nhật giữa các họa sĩ như Van Gogh, Monet, Degas. 

Những yếu tố như bố cục phẳng, sử dụng không gian âm – dương và gam màu rực rỡ đều là những điểm khiến nghệ sĩ phương Tây bị mê hoặc.

Đặc trưng của tranh khắc gỗ Nhật Bản

Tranh khắc gỗ Nhật Bản là một trong những loại hình nghệ thuật lâu đời và tinh xảo bậc nhất của xứ sở Phù Tang. Trải qua bao biến động lịch sử, dòng tranh này vẫn lưu giữ được vẻ đẹp đặc trưng độc đáo, đồng thời giao thoa hài hòa với tinh hoa mỹ thuật thế giới. 

Đặc biệt, nghệ thuật tranh khắc gỗ Nhật Bản còn được đánh giá là nguồn cảm hứng sâu sắc cho trường phái Hội họa Ấn tượng tại phương Tây.

Quy trình chế tác 

Tương tự như kỹ thuật khắc gỗ ở phương Tây, nghệ thuật tranh khắc gỗ Nhật Bản cũng gồm hai giai đoạn chính: khắc bản và in màu.

Trước tiên, nghệ sĩ sẽ phác họa bố cục tổng thể của bức tranh trên giấy washi – loại giấy truyền thống của Nhật. Bản vẽ này sau đó được chuyển lên mặt gỗ và tiến hành chạm khắc tỉ mỉ để tạo thành bản in.

Tiếp đến là công đoạn in màu – giai đoạn đòi hỏi sự chính xác tuyệt đối. Mỗi màu sắc được in lên bằng cách đặt giấy in lên bản khắc, rồi lăn mực đều khắp bề mặt. Nếu bức tranh có nhiều màu, nghệ nhân sẽ phải lặp lại toàn bộ quy trình với từng bản khắc riêng cho mỗi màu.

Chính sự cầu kỳ và độ chính xác cao trong từng bước đã khiến tranh khắc gỗ Nhật Bản trở thành một tác phẩm nghệ thuật thực sự – nơi hội tụ của tay nghề điêu luyện, tính kiên nhẫn và sự trau chuốt đến từng chi tiết.

Bảng màu sống động và kỹ thuật in tỉ mỉ

Dù quy trình chế tác tranh khắc gỗ có vẻ lặp đi lặp lại, nhưng mỗi bước đều đòi hỏi sự tập trung cao độ và tay nghề điêu luyện. Người nghệ sĩ không chỉ khéo léo trong khâu chạm khắc, mà còn dồn tâm huyết vào việc phối màu – yếu tố mang đến sức sống cho từng tác phẩm.

Tranh khắc gỗ Nhật Bản nổi bật bởi bảng màu phong phú: từ sắc đỏ rực rỡ, xanh lam sâu thẳm, đến đen huyền bí hay xanh lá cây mát dịu. Những gam màu này được kết hợp tinh tế, tạo nên hiệu ứng thị giác hài hòa và cuốn hút. 

Tác phẩm “The Plum Garden in Kameido” của danh họa Hiroshige là minh chứng rõ nét cho sự thành thạo trong kỹ thuật phối màu và cảm quan thẩm mỹ vượt thời đại.

Theo Bảo tàng Mỹ thuật Metropolitan (Mỹ), các tông màu mạnh mẽ này bắt đầu xuất hiện phổ biến từ cuối thế kỷ 18, khi các nghệ nhân Nhật Bản cải tiến kỹ thuật và ứng dụng những nguyên liệu cũng như công cụ hiện đại hơn vào quá trình sáng tác.

Để đảm bảo việc in chính xác từ nhiều bản khắc khác nhau, các nghệ nhân thường vát hai cạnh của thanh gỗ giúp hiệu chỉnh vị trí đặt giấy in. Giấy washi làm từ vỏ cây dâu tằm là vật liệu được ưa chuộng bởi độ bền cao, khả năng thấm hút mực tốt và chịu được ma sát khi in nhiều lần.

Một điểm đặc biệt của tranh khắc gỗ là khả năng tái sử dụng bản khắc. Với một bản gỗ chất lượng, nghệ nhân có thể in ra hàng nghìn bức tranh giống nhau, cho đến khi các nét khắc bị mòn theo thời gian – minh chứng cho sự kết hợp hoàn hảo giữa thủ công truyền thống và tính sản xuất hiệu quả.

Nghệ thuật thiết kế phẳng  

Khi nhắc đến “thiết kế phẳng”, người ta thường nghĩ đến một xu hướng hiện đại trong nghệ thuật và đồ họa. Tuy nhiên, khái niệm này thực chất đã được vận dụng từ rất sớm trong tranh khắc gỗ truyền thống của Nhật Bản.

Trái ngược với các họa sĩ phương Tây, những người theo đuổi sự chân thực tuyệt đối với chiều sâu, phối cảnh và tỷ lệ chính xác – các nghệ nhân Nhật Bản lại tập trung vào việc khai thác hình khối rõ ràng và những đường nét sắc gọn. Thay vì mô phỏng thế giới theo cách “giống thật”, họ chọn cách đơn giản hóa hình ảnh, tạo nên một phong cách thẩm mỹ riêng biệt: phẳng, táo bạo, và giàu tính biểu cảm.

Tác phẩm “Bathhouse Women” của danh họa Kiyonaga là minh chứng tiêu biểu cho phong cách này. Trong bức tranh, nghệ sĩ đã sử dụng những mảng màu rực rỡ, kết hợp cùng bố cục hình học đầy mạnh mẽ – tạo nên một hiệu ứng thị giác đầy cuốn hút mà không cần đến kỹ thuật phối cảnh hay tỷ lệ truyền thống.

Thiết kế phẳng trong tranh khắc gỗ không chỉ là sự lựa chọn về mặt thẩm mỹ mà còn phản ánh tư duy nghệ thuật đặc trưng của người Nhật: đề cao sự tinh giản, trực diện và độc đáo trong cách thể hiện thế giới xung quanh.

Đường nét sắc gọn

Trong nghệ thuật in ấn, đặc biệt là với những bản in đơn sắc, đường nét sắc sảo chính là yếu tố then chốt tạo nên sức hút thị giác. Với tranh khắc gỗ Nhật Bản, các đường viền đen được khắc tinh tế không chỉ giúp định hình bố cục rõ ràng mà còn mang lại chiều sâu thẩm mỹ cho toàn bộ tác phẩm.

Những nét vẽ đen mạnh mẽ tạo nên độ tương phản nổi bật khi đặt cạnh các mảng màu nước được pha chế từ nguyên liệu tự nhiên. Sự kết hợp này không chỉ làm nổi bật chủ thể mà còn góp phần củng cố tinh thần thiết kế phẳng đặc trưng của dòng tranh này – nơi mọi hình khối được đơn giản hóa nhưng vẫn đầy sức sống.

Theo Bảo tàng Nghệ thuật châu Á tại San Francisco, trước cuối thế kỷ 19, mực và thuốc nhuộm được sử dụng trong tranh khắc gỗ đều có nguồn gốc từ thực vật hoặc khoáng chất tự nhiên. Các nghệ sĩ dùng những màu sắc này để tô phủ lên những mảng lớn, được viền bằng nét khắc đen tinh xảo.

Dù đôi lúc họ áp dụng một số kỹ thuật vẽ bóng mang hơi hướng phương Tây, kết quả cuối cùng vẫn là hình ảnh phẳng và trực quan – một dấu ấn không thể nhầm lẫn của tranh khắc gỗ truyền thống Nhật Bản.

Quy trình tạo ra tranh khắc gỗ Nhật Bản

Quy trình in tranh khắc gỗ Nhật Bản được chia thành hai phần chính là khắc và in màu. Mỗi bức tranh đều trải qua sự phối hợp công phu của ba công đoạn gồm phác thảo, khắc gỗ, in màu để hoàn thiện một tác phẩm.

• Họa sĩ phác thảo: Người nghệ sĩ sẽ phác thảo bố cục chính trên giấy washi (giấy thủ công Nhật Bản), thường gọi là bản hanshita. Bản phác thảo sẽ xác định bố cục chính, chủ đề vị trí màu sắc cho toàn bộ tác phẩm. 

• Khắc gỗ: Bản phác thảo được dán lên khối gỗ, thường là gỗ anh đào (cherry wood) rồi được thợ khắc loại bỏ vùng không cần in. Vùng in được giữ nổi để tạo hình in khi phủ mực lên khối gỗ. Mỗi màu sắc yêu cầu một khối gỗ khác nhau, nên có thể cần đến hàng chục khối gỗ cho một tác phẩm nhiều màu. 

• In màu lên giấy: Giấy washi được làm ẩm nhẹ để mực dễ thấm rồi đặt lên khối khắc gỗ sau khi phủ mực bằng con lăn. Người thợ in sẽ dùng dụng cụ gọi là baren (chổi tre) để chà sát giấy giúp mực in đều và sâu vào giấy. Mỗi lần in màu đều được căn chỉnh khối in chính xác (được đánh dầu bằng kento để định vị giấy). Để kết hợp nhiều màu sắc cho bức tranh thì người họa sĩ sẽ phải lặp lại toàn bộ công đoạn này. 

Ngày nay, sau khi tranh khắc gỗ Nhật Bản được hoàn thành sẽ được xuất bản thông qua nhà xuất bản. Nhà xuất bản cũng chịu trách nhiệm sở hữu bản khắc và chịu dấu (seal) in trên tranh cùng với chữ ký họa sĩ. 

Như vậy, để tạo ra một bức tranh khắc gỗ thì cần sự tỉ mỉ, kỳ công và tâm huyết của người thợ trong quá trình hoàn thiện nên giá thành của từng bức tranh sẽ phù hợp để làm quà tặng. 

Những dòng tranh khắc gỗ Nhật Bản nổi bật 

Dưới đây là những dòng tranh khắc gỗ Nhật Bản nổi bật được ghi nhận qua các thời kỳ, đặc biệt nổi bật là giai đoạn Edo (1603–1868) và tiếp tục ảnh hưởng đến mỹ thuật hiện đại:

Bijin-ga

Bijin-ga (美人画) là một dòng tranh khắc gỗ nổi bật trong nghệ thuật truyền thống Nhật Bản, thuộc thể loại ukiyo-e, chuyên mô tả mỹ nhân những người phụ nữ đẹp với phong thái thanh lịch, đầy quyến rũ và mang đậm tinh thần thẩm mỹ Nhật Bản.

Hiểu theo định nghĩa, Bijin-ga là tranh khắc gỗ miêu tả vẻ đẹp của phụ nữ, thường là các geisha, kỹ nữ (oiran), thiếu nữ hoặc hình ảnh lý tưởng hóa về người phụ nữ Nhật Bản thời Edo.

Đặc trưng nổi bật của Bijin-ga gồm: 

• Hình thể và trang phục: Tạo hình phụ nữ thường có gương mặt trái xoan, mắt nhỏ dài, dáng điệu uyển chuyển. Mặc kimono cầu kỳ, tóc búi cao, cài trâm – đặc trưng của tầng lớp thượng lưu hoặc giới nghệ thuật.
• Tư thế và biểu cảm: Các nhân vật trong tranh Bijin-ga thường ở trạng thái thư giãn, mơ màng, soi gương, đọc thư, ngắm cảnh hoặc đơn giản là đang đi bộ. Không thiên về hành động mà tập trung thể hiện sự dịu dàng, nội tâm và tao nhã.
• Bối cảnh tranh: Phần lớn là không gian kín đáo như phòng trà, sân vườn, phố cổ hoặc lễ hội truyền thống Nhật Bản.

Những nghệ nhân tranh Bijin-ga tiêu biểu như: 

• Kitagawa Utamaro sở hữu các tác phẩm nổi tiếng như Mười loại tướng mạo của phụ nữ và Ba người đẹp của thời hiện tại
• Suzuki Harunobu sở hữu tác phẩm nổi tiếng Người phụ nữ cầm quạt 
• Torii Kiyonaga sở hữu tác phẩm nổi tiếng Geisha với tấm gương

Yakusha-e

Yakusha-e (役者絵) là một thể loại quan trọng và nổi bật trong dòng tranh khắc gỗ Nhật Bản (ukiyo-e) chuyên miêu tả diễn viên kabuki các vai diễn nổi tiếng và các cảnh trong vở kịch truyền thống Nhật Bản.

Tranh Yakusha-e tập trung vào chủ đề chính gồm chân dung cận cảnh, cảnh động kịch tính, tạo hình ấn tượng (thường là các nhân vật lịch sử, thần thoại, phản diện, anh hùng… 

Một số tác phẩm Yakusha-e nổi bật như “Otani Oniji III trong vai Yakko Edobei” – Sharaku, “Ichikawa Ebizo IV” – Utagawa Kunisada

Kacho-ga

Kachō-ga (花鳥画) là một thể loại tranh khắc gỗ Nhật Bản chuyên miêu tả hoa (花 – “ka”) và chim (鳥 – “chō”), nằm trong dòng tranh ukiyo-e nhưng mang tính chất thi vị, nhẹ nhàng và gần gũi với thiên nhiên hơn so với các thể loại như Bijin-ga hay Yakusha-e.

Điểm đặc biệt nổi bật của tranh Kachō-ga là tối giản, thiền vị, tính biểu tượng cao, chất thơ và cảm xúc vào từng tác phẩm. 

Vai trò của Kachō-ga trong nghệ thuật Nhật Bản là khơi gợi cảm xúc tĩnh tại, biểu tượng văn hóa – tâm linh và các ảnh hưởng đến thiết kế hiện đại.  

Các tác phẩm tiêu biểu gồm: “Sparrows and Bamboo” – Hokusai; “Two White Herons” – Ohara Koson; “Magpie and Maple Tree” – Utagawa Hiroshige

Fukei-ga

Fūkei-ga (風景画) là thể loại tranh phong cảnh trong nghệ thuật khắc gỗ Nhật Bản, đặc biệt phát triển mạnh trong thời kỳ Edo (1603–1868), và là một phần không thể thiếu của dòng tranh ukiyo-e. Đây là loại tranh khắc họa vẻ đẹp thiên nhiên, danh lam thắng cảnh và không gian đô thị với sự hòa quyện giữa mỹ học truyền thống và cái nhìn sâu lắng của con người Nhật Bản về thiên nhiên.

Chủ đề chính của Fūkei-ga thường thể hiện là phong cảnh thiên nhiên, danh thắng nổi tiếng hay cảnh sinh hoạt đời thường. 

Những tác phẩm tiêu biểu như bộ “36 cảnh núi Phú Sĩ” và “Sóng lớn ngoài khơi Kanagawa” (của Fugaku Sanjūrokkei); “53 trạm dừng trên đường Tōkaidō” (Tōkaidō Gojūsantsugi no uchi); “100 danh lam ở Edo” (Meisho Edo Hyakkei)…

Shunga

Shunga (春画), có nghĩa là “tranh xuân”, là một thể loại tranh khắc gỗ Nhật Bản mô tả cảnh thân mật và tình dục giữa con người, thường được thể hiện một cách tinh tế, nghệ thuật và đầy ẩn ý. Dù mang nội dung gợi cảm, Shunga không bị coi là dung tục trong bối cảnh văn hóa Nhật thời Edo (1603–1868), mà trái lại, nó được ưa chuộng rộng rãi trong cả giới quý tộc lẫn dân gian.

Đặc điểm nổi bật của Shunga: 

• Không mô tả dung tục mà tập trung vào sự dí dỏm, biểu cảm khuôn mặt, tương tác thân mật giữa các nhân vật.
• Các nhân vật thường mặc trang phục truyền thống Nhật Bản như kimono, được khắc họa rất chi tiết.
• Sử dụng màu sắc rực rỡ, bố cục gọn gàng, đường nét mềm mại.
• Có yếu tố biểu tượng, ẩn dụ và châm biếm, phản ánh các khía cạnh xã hội, hôn nhân và dục vọng.
• Nhiều tranh kết hợp văn thơ, bình chú hoặc lời đối thoại khôi hài giữa các nhân vật.

Các họa sĩ nổi tiếng vẽ Shunga gồm: “Giấc mộng của nàng ngư phủ” – Katsushika Hokusai; Kitagawa Utamaro; Suzuki Harunobu, Torii Kiyonaga, Utagawa Kuniyoshi…

Musha-e

Musha-e (武者絵) là dòng tranh khắc gỗ Nhật Bản chuyên khắc họa các võ sĩ samurai, anh hùng huyền thoại hoặc những trận chiến lịch sử vang danh trong văn hóa Nhật. “Musha” (武者) có nghĩa là “võ sĩ”, còn “e” (絵) là “tranh” – do đó, Musha-e có thể hiểu là “tranh chiến binh”.

Dòng tranh này rất phổ biến trong thời kỳ Edo (1603–1868), khi tinh thần võ sĩ đạo (bushidō) và các truyện sử thi như Heike Monogatari, Tale of Genji, hay truyền thuyết về Minamoto no Yoshitsune… được yêu thích rộng rãi trong dân gian.

Đặc điểm nổi bật của Musha-e

• Khắc họa võ tướng, samurai, ninja, tướng quân, anh hùng dân gian trong các tư thế oai phong, mạnh mẽ.
• Thường thể hiện cảnh chiến đấu kịch tính, trận chiến lớn, đấu tay đôi, hoặc tình tiết sử thi.
• Trang phục giáp trụ, kiếm đạo, mũ giáp được thể hiện cực kỳ chi tiết, với nhiều màu sắc và đường nét mạnh.
• Thường kết hợp với họa tiết sóng, lửa, rồng, phong cảnh tạo nên bối cảnh huyền thoại hoặc dữ dội.

Các họa sĩ nổi bật với dòng Musha-e gồm: Utagawa Kuniyoshi (sở hữu tác phẩm 108 Anh hùng Thủy Hử) Utagawa Yoshitsuya, Tsukioka Yoshitoshi

Khám phá vẻ đẹp tinh tế của nghệ thuật khắc gỗ Nhật Bản qua những thiết kế hiện đại đầy cảm hứng. Đừng bỏ lỡ bộ sưu tập Tranh mới của Artnam vừa ra mắt, nơi hội tụ những tác phẩm độc đáo và giàu giá trị nghệ thuật.