Tranh sơn mài là gì? Tìm hiểu chi tiết về nghệ thuật sơn mài
Tranh sơn mài là loại hình nghệ thuật đã tồn tại và phát triển suốt hàng trăm năm và cho đến hiện tại vẫn được yêu thích trên khắp thế giới. Đối với những ai mới tìm hiểu, chắc hẳn sẽ có nhiều câu hỏi như: Sơn mài là gì? hay vì sao lại gọi là tranh sơn mài? Cùng Artnam tìm hiểu chi tiết về loại hình nghệ thuật này dưới đây.
Sơn mài là gì?
Sơn mài là một chất liệu hội họa gắn liền với lịch sử và văn hóa Việt Nam. Xuất phát từ nghề sơn thủ công truyền thống, sơn mài Việt Nam đã trải qua quá trình phát triển và nhiều lần thay đổi. Vào đầu thập niên 1930, các họa sĩ Trường Mỹ thuật Đông Dương đã tìm ra cách kết hợp những vật liệu tự nhiên như vỏ ốc, trứng hay tre cùng kỹ thuật sơn mài truyền thống, tạo nên những bức tranh sơn mài mang giá trị nghệ thuật cao. Kể từ đó, khái niệm “sơn mài” đã trở nên dần phổ biến tại Việt Nam.
Tranh sơn mài là gì?
Theo nhiều tài liệu lịch sử Việt Nam, sơn mài đã được tìm thấy lần đầu tiên từ hàng trăm năm TCN. Từ thời xa xưa, người Việt đã biết dùng cây sơn để trét thuyền, cho đến các triều đại Lê, Lý và Trần, sơn mài ngày càng phát triển, thể hiện qua nhiều cổ vật, tượng gỗ và tượng đất được sơn son thếp vàng.
Nghệ thuật tranh sơn mài Việt Nam chỉ thật sự bùng nổ khi các họa sĩ trong nước đưa những vật liệu màu mới vào sáng tác. Tranh sơn mài được hiểu là dòng tranh sử dụng các chất liệu truyền thống trong kỹ thuật sơn mài như sơn then, sơn cánh gián, son, vàng thếp, bạc thếp và vỏ trai, vẽ trên nền vóc đen đặc trưng.
Để hoàn thiện một bức tranh sơn mài, các họa sĩ truyền thống thường phải mất rất nhiều thời gian, trung bình khoảng 6 tháng. Loại hình nghệ thuật này cần rất nhiều đam mê và tình yêu sâu sắc với nghề, bởi nếu thiếu đi sự kiên nhẫn, người nghệ sĩ rất dễ bỏ dở giữa chừng. Giá trị của tranh cũng tồn tại trong thời gian dài nếu người chơi tranh biết giữ gìn và trân trọng.
Đặc điểm của tranh sơn mài
Tranh sơn mài không chỉ là loại hình nghệ thuật mà còn là cầu nối thể hiện tâm hồn và văn hóa Việt. Các đề tài phong phú từ phong cảnh, sinh hoạt đến những biểu tượng văn hóa đặc trưng luôn được thể hiện một cách tinh xảo. Trong đó, hình ảnh hoa sen, loài hoa biểu tượng của sự thanh cao, thường xuyên xuất hiện và tạo nên những tác phẩm tranh sơn mài Hoa Sen đầy ý nghĩa.
Chất liệu: Tranh sơn mài sử dụng sơn ta truyền thống cùng các vật liệu như vàng, bạc, vỏ trứng, vỏ trai trên nền gỗ hoặc giấy bồi, tạo nên vẻ đẹp độc đáo và bền chắc.
Kỹ thuật chế tác: Quá trình làm tranh gồm nhiều lớp sơn phủ, xen kẽ các vật liệu khảm và mài nhẵn kỹ lưỡng, giúp các lớp màu và chi tiết hòa quyện, tạo hiệu ứng óng ánh đặc biệt.
Màu sắc: Tranh sơn mài nổi bật với các gam màu sâu như đỏ son, đen, nâu, vàng, trắng vỏ trứng, mang lại cảm giác sang trọng, huyền ảo và có chiều sâu.
Độ bền: Tranh chịu được ẩm, nhiệt và thời gian, bề mặt bóng, khó phai màu hay trầy xước, bảo quản tốt qua nhiều năm.
Hiệu ứng thẩm mỹ: Bề mặt tranh bóng mờ, óng ánh, tạo chiều sâu và sự sống động khi thay đổi góc nhìn, mang lại ấn tượng mạnh mẽ cho người xem.
Đề tài: Nội dung tranh sơn mài phong phú, từ phong cảnh, sinh hoạt đời thường đến các câu chuyện dân gian, thể hiện đậm nét văn hóa Việt Nam.
Các dụng cụ và nguyên liệu phổ biến để vẽ tranh sơn mài
Để tạo nên một bức tranh sơn mài hoàn chỉnh, nghệ nhân cần chuẩn bị đầy đủ nguyên liệu đặc biệt và dụng cụ chuyên dụng. Sự kết hợp hài hòa giữa các thành phần này là yếu tố quyết định chất lượng và giá trị của mỗi tác phẩm sơn mài.
Nguyên liệu vẽ tranh sơn mài
Để hoàn thiện một tác phẩm tranh sơn mài, nghệ nhân cần sử dụng rất nhiều loại chất liệu khác nhau, trong đó quan trọng nhất là sơn và màu. Thành phần chính của tranh sơn mài là lớp nhựa (mủ) được chiết xuất trực tiếp từ vỏ cây sơn ta.
Nhựa cây sơn ta có đặc tính bám dính cực tốt, độ bền cao và khả năng chống chịu với nhiều điều kiện thời tiết như mưa, nước mặn hay độ ẩm lớn, giúp tranh giữ được vẻ đẹp lâu dài.
Hiện nay, các chất liệu phổ biến dùng để làm tranh sơn mài gồm có: Sơn, màu, bạc, vàng và các vật liệu khác như vỏ ốc, vỏ trứng, vỏ trai, bột điệp… để tạo nên hiệu ứng độc đáo và sự đa dạng cho bức tranh. Sự phong phú về vật liệu không chỉ làm nên nét riêng của sơn mài mà còn là điểm chung thú vị với các chất liệu trong tranh phong cảnh khác, nơi các họa sĩ cũng khai thác nhiều phương tiện để thể hiện ý tưởng.
Sơn: Được lấy từ cây sơn ta là chính, ngoài ra còn có thể sử dụng các loại dầu như dầu trám, dầu trẩu, nhựa thông hoặc nhựa dó để bổ sung hoặc xử lý bề mặt tranh.
Màu: Tranh sơn mài truyền thống thường chỉ sử dụng hai màu chủ đạo là đen cánh gián và đỏ, được tạo nên từ các khoáng chất vô cơ như son, nên rất bền màu và không bị phai mờ dưới tác động của ánh sáng, thời gian.
Bạc: Các loại bạc như bạc thếp, bạc dán, bạc xay hoặc bạc dầm thường được dùng để tạo điểm nhấn, tăng hiệu ứng ánh kim cho tranh.
Vàng: Vàng thếp cũng là chất liệu quý giúp tăng giá trị và vẻ đẹp sang trọng cho tác phẩm.
Các vật liệu khác: Tùy vào ý tưởng sáng tác, nghệ nhân còn có thể sử dụng thêm vỏ ốc, vỏ trứng, vỏ trai, bột điệp… để tạo nên hiệu ứng độc đáo và sự đa dạng cho bức tranh.
Dụng cụ làm tranh sơn mài
Trong quá trình sáng tác tranh sơn mài, nghệ nhân cần sử dụng nhiều dụng cụ chuyên biệt, mỗi loại đều đóng vai trò quan trọng để tạo nên một tác phẩm hoàn chỉnh. Dưới đây là những dụng cụ cơ bản và phổ biến nhất:
Bảng nền: Đây là bề mặt để vẽ tranh sơn mài, thường được làm từ gỗ MDP hoặc gỗ tự nhiên đã qua xử lý để đảm bảo độ bền và độ phẳng. Khác với tranh lụa hay tranh sơn dầu thường vẽ trên giấy hoặc vải, tranh sơn mài bắt buộc phải thực hiện trên nền gỗ.
Bút chì: Dùng để phác họa chi tiết, lên bố cục và vẽ bản mẫu trước khi tiến hành các bước phủ sơn, dán vật liệu.
Giấy ráp (giấy nhám): Được sử dụng xuyên suốt quá trình làm tranh, từ bước xử lý bề mặt gỗ đến các công đoạn mài phẳng, tạo độ mịn cho lớp sơn và hiệu ứng vật liệu. Giấy ráp nước và giấy ráp khô được dùng tùy vào từng công đoạn khác nhau.
Bộ thép và bộ mo: Đây là những dụng cụ giúp phết đều sơn lên mặt gỗ, đảm bảo các lớp sơn được trải phẳng, đồng đều, không bị vón cục.
Dao, búa, vải: Các vật dụng hỗ trợ cần thiết trong suốt quá trình sáng tác, ví dụ như cắt gọt vật liệu, đóng cố định nền, hoặc lau sạch bề mặt trước khi phủ lớp sơn mới.
Bút tỉa: Dùng để vẽ các chi tiết nhỏ, thể hiện rõ ý đồ nghệ thuật và nét riêng của từng nghệ nhân. Ngoài ra, còn có các loại bút chuyên biệt như bút phất bạc để gắn bạc, vàng hoặc vật liệu khác lên bề mặt tranh.
Nhờ sự kết hợp khéo léo các dụng cụ trên, cùng với kỹ thuật và sự kiên trì của nghệ nhân, mỗi bức tranh sơn mài mới đạt được độ tinh xảo và giá trị nghệ thuật cao.
Quy trình làm tranh sơn mài
Quy trình làm tranh sơn mài là một công việc đòi hỏi sự khéo léo và kiên nhẫn từ người nghệ nhân, kết hợp giữa kỹ thuật truyền thống và sáng tạo nghệ thuật. Tương tự như sự phức tạp của quy trình vẽ tranh sơn dầu, mỗi bức tranh sơn mài đều trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ, từ việc tạo vóc, lên tranh đến mài mịn, giúp sản phẩm cuối cùng không chỉ đẹp mà còn bền vững theo thời gian.
Tạo vóc cho tranh sơn mài
Bước đầu tiên để làm tranh sơn mài là tạo vóc, tức là chuẩn bị nền tranh. Nghệ nhân thường sử dụng ván gỗ đã được xử lý chống mối mọt, sau đó phủ một hoặc nhiều lớp vải màn để tăng độ kết dính và chống nứt cho tranh.
Tiếp đến, nền gỗ sẽ được trét nhiều lớp sơn ta và đất son, mỗi lớp đều phải được làm phẳng, phơi khô rồi mài nhẵn kỹ lưỡng, đảm bảo bề mặt thật mịn và chắc chắn trước khi vẽ.
Lên tranh và đi nét
Sau khi tạo vóc, nghệ nhân sẽ tiến hành lên tranh bằng cách dùng bút chì phác thảo bố cục và các chi tiết chính trên nền tranh. Khi đường nét cơ bản đã hoàn thiện, các vật liệu như vàng, bạc, vỏ trứng, vỏ trai… sẽ được dán hoặc gắn lên theo ý tưởng sáng tác.
Sau đó, nghệ nhân tiếp tục sử dụng cọ và bút tỉa để đi nét, phối màu, làm nổi bật chủ đề cũng như tạo chiều sâu cho tác phẩm.
Mài tranh
Khi các lớp sơn và vật liệu đã được hoàn thiện, bức tranh sẽ trải qua công đoạn mài vô cùng quan trọng. Nghệ nhân dùng giấy ráp nước và các loại đá mài chuyên dụng để mài phẳng bề mặt tranh, nhằm làm lộ ra từng lớp màu, vàng bạc, vỏ trứng… tạo hiệu ứng lớp lang và ánh kim độc đáo.
Công đoạn này đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và cảm nhận tinh tế, bởi chỉ cần mài quá tay sẽ làm hỏng mất lớp họa tiết bên dưới, còn mài thiếu sẽ khiến tranh không đạt được chiều sâu và độ bóng cần thiết.
Cách bảo quản tranh sơn mài đúng cách
Việc bảo quản tranh sơn mài đúng cách sẽ giúp tác phẩm giữ được vẻ đẹp và giá trị qua nhiều năm. Dù tranh sơn mài có độ bền cao, nhưng nếu không được chăm sóc phù hợp thì vẫn có thể bị ảnh hưởng bởi thời tiết, môi trường hoặc tác động vật lý. Nắm vững cách bảo quản tranh sơn mài hiệu quả sẽ giúp tác phẩm của bạn luôn bền đẹp theo thời gian
Trước tiên, bạn nên đặt tranh ở nơi khô ráo, thoáng mát và tránh ánh nắng trực tiếp để tránh làm phai màu hoặc gây nứt lớp sơn. Bên cạnh việc bảo quản, việc lựa chọn vị trí treo tranh cũng rất quan trọng, đặc biệt là nếu bạn quan tâm đến yếu tố tâm linh. Tìm hiểu thêm về cách treo tranh sơn mài hợp phong thủy để vừa tôn lên vẻ đẹp của tác phẩm, vừa mang lại may mắn và tài lộc cho gia đình
Khi cần vệ sinh, hãy dùng khăn mềm lau nhẹ nhàng, tuyệt đối không sử dụng các loại hóa chất tẩy rửa mạnh vì chúng có thể làm hỏng lớp sơn và vật liệu trang trí trên tranh. Ngoài ra, nên định kỳ kiểm tra tranh để phát hiện sớm các dấu hiệu mối mọt hoặc vết nứt, kịp thời xử lý để tranh luôn giữ được chất lượng tốt nhất.
Các họa sĩ tranh sơn mài nổi tiếng của Việt Nam
Nhắc đến nghệ thuật sơn mài Việt Nam, không thể không kể đến những họa sĩ đã góp phần làm rạng danh dòng tranh độc đáo này trên trường quốc tế. Họ không chỉ là những người đặt nền móng mà còn không ngừng sáng tạo, mang lại diện mạo mới cho mỹ thuật Việt qua từng thời kỳ.
Được mệnh danh là “ông tổ của tranh sơn mài hiện đại Việt Nam”, Nguyễn Gia Trí là người tiên phong sáng tạo và phát triển kỹ thuật sơn mài, đưa dòng tranh này vươn tầm thế giới.
Tác phẩm nổi bật: “Vườn xuân Trung Nam Bắc”, “Thiếu nữ trong vườn”, “Khỏa thân”, “Phong cảnh” (bức tranh ốp tường tại Hội trường Thống Nhất).
Nguyễn Tường Lân (1906–1946):
Ông là một trong bốn “trụ cột” của mỹ thuật Việt Nam hiện đại, nổi tiếng với những bức tranh sơn mài có chiều sâu tâm hồn và tinh thần Việt.
Tác phẩm nổi bật: “Phong cảnh Bắc Bộ”, “Nhà tranh bên sông”, “Chợ Gia Lâm”, “Thiếu nữ và hoa sen”.
Phạm Hậu (1903–1995):
Được biết đến với những tác phẩm sơn mài khổ lớn mang đậm dấu ấn truyền thống dân tộc và phong cảnh Việt Nam.
Tác phẩm nổi bật: “Cảnh chùa Thầy”, “Cảnh chùa Trấn Quốc”, “Phong cảnh Hồ Tây”, “Chùa Một Cột”, “Phong cảnh mùa xuân”.
Nguyễn Khang (1912–1989):
Ông có nhiều đóng góp quan trọng trong nghiên cứu và giảng dạy nghệ thuật sơn mài, đồng thời sáng tác nhiều tác phẩm giá trị cho mỹ thuật nước nhà.
Tác phẩm tiêu biểu: “Bình minh trên nông trang”, “Thiếu nữ bên hoa huệ”, “Lễ hội mùa xuân”, các bức tranh tường tại Phủ Chủ tịch.
Trần Văn Cẩn (1910–1994):
Không chỉ nổi tiếng với tranh sơn mài, ông còn thành công ở nhiều chất liệu khác như sơn dầu, lụa. Những bức tranh sơn mài của Trần Văn Cẩn giàu cảm xúc, tinh tế trong bố cục và màu sắc.
Tác phẩm nổi bật: “Mùa đông cấy lúa”, “Mùa gặt”, “Gội đầu ngoài suối”, “Cây chuối”.
Ngoài ra, còn có nhiều nghệ sĩ sơn mài thế hệ sau như Hoàng Tích Chù (Vợ chồng A Phủ), Nguyễn Văn Bình, Lê Quốc Lộc (“Lạc long Quân và Âu Cơ”, “Chùa Thầy”),… đã kế thừa và phát triển mạnh mẽ truyền thống nghệ thuật sơn mài Việt Nam, góp phần đưa dòng tranh này ngày càng đến gần hơn với công chúng trong nước và quốc tế.
Tranh sơn mài là biểu tượng nghệ thuật độc đáo, kết tinh từ kỹ thuật thủ công tinh xảo, chất liệu truyền thống và cảm hứng văn hóa Việt Nam. Mỗi tác phẩm không chỉ mang vẻ đẹp thẩm mỹ vượt thời gian mà còn thể hiện chiều sâu tinh thần, sự sáng tạo của nhiều thế hệ nghệ nhân. Tranh sơn mài đã và đang góp phần làm giàu thêm kho tàng mỹ thuật dân tộc, khẳng định vị thế của nghệ thuật Việt trên bản đồ thế giới.
Nếu bạn yêu thích nét đẹp truyền thống và muốn khám phá thêm các dòng tranh giàu bản sắc Việt, hãy tham khảo ngay bộ sưu tập Tranh sơn mài độc đáo tại Artnam. Đừng bỏ lỡ những tuyệt tác hội họa thể hiện sâu sắc tinh thần dân tộc và văn hóa Việt qua từng đường nét!
