Tranh phù thế (Ukiyo-e) là gì? Các dòng tranh Ukiyo-e tiêu biểu

Ukiyo-e, hay còn gọi là tranh Phù thế, là một trong những dòng tranh truyền thống nổi bật của Nhật Bản, xuất hiện từ thế kỷ 16 và phát triển rực rỡ đến tận thế kỷ 20. Những tác phẩm này thường khắc họa chân thực đời sống thường nhật, phong cảnh thiên nhiên, sự vật hay câu chuyện quen thuộc mà người dân “tai nghe mắt thấy”.

Điểm thú vị của Ukiyo-e nằm ở sự đa dạng: từ những bức tranh vẽ tay độc nhất vô nhị, giá trị cao, cho đến tranh in bản khắc gỗ có thể sản xuất hàng loạt với chi phí vừa túi tiền. Chính sự kết hợp giữa tính độc bản và tính đại chúng đã giúp Ukiyo-e lan tỏa mạnh mẽ, trở thành biểu tượng nghệ thuật được yêu thích cả trong và ngoài Nhật Bản.

Tranh phù thế là gì?

Tranh phù thế (Ukiyo-e) là một thể loại tranh khắc gỗ truyền thống của Nhật Bản, phát triển mạnh từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 19, mô tả cuộc sống sinh hoạt đời thường, phong cảnh, và các câu chuyện dân gian, với ý nghĩa ban đầu là “thế giới phù du, tạm bợ” nhưng sau đó mang hàm ý “thế giới hưởng lạc, mộng ảo”.

Trong nghệ thuật Nhật Bản thế kỷ 17, “Ukiyo” (浮世) trong “Ukiyo-e” không chỉ mang ý nghĩa là “phong cách hiện đại” mà còn tượng trưng cho một thời đại mới. Khi chiến tranh loạn lạc kết thúc và nền kinh tế bước vào giai đoạn phát triển rực rỡ, con người – từ võ sĩ cho đến nông dân, thị dân – đều bắt đầu đề cao sự phồn vinh và tận hưởng niềm vui trong cuộc sống.

Không còn coi trần thế là cõi phù du cần xa lánh, người Nhật thời kỳ này tin rằng cuộc đời ngắn ngủi nên hãy sống vui vẻ và hưởng thụ khi có thể. Điều đó cũng trở thành tinh thần chủ đạo của tranh Phù thế (Ukiyo-e) – những tác phẩm nghệ thuật lấy đời sống hiện thực làm nền tảng thay vì hướng đến những giá trị siêu thoát ngoài tầm với.

Các họa sĩ Ukiyo-e nổi bật với sự hiếu kỳ mạnh mẽ, luôn quan tâm đến các vấn đề nổi bật đương thời, đồng thời không ngừng tìm tòi, đổi mới kỹ thuật để tạo ra những tác phẩm tươi mới, sáng tạo. Chính nhờ tinh thần ấy, Ukiyo-e đã trở thành dòng tranh độc đáo, phản ánh sâu sắc hơi thở của xã hội Nhật Bản phồn vinh trong thời kỳ Edo.

Các dòng tranh Ukiyo-e đặc trưng

Ukiyo-e không chỉ đơn thuần là nghệ thuật mà còn là bức tranh phản chiếu đời sống Nhật Bản xưa. Từ hình ảnh cô gái hàng rau mộc mạc, nghệ sĩ múa nón duyên dáng, cho đến những món Sashimi hấp dẫn, hay cầu đường nổi tiếng, tất cả đều được khắc họa tinh tế. Chính sự đa dạng trong chủ đề đã tạo nên nhiều dòng tranh Ukiyo-e tiêu biểu dưới đây: 

• Bijin-ga (美人画), hay còn gọi là tranh mỹ nhân, là dòng tranh đặc trưng trong nghệ thuật Ukiyo-e. Nhân vật trong tranh có thể là phụ nữ nổi tiếng, những cô gái bình thường hay cả kỹ nữ. Nổi bật nhất là các tác phẩm “Thiếu nữ thổi kèn thủy tinh” và “Nàng Geisha và người đàn bà mang hộp đàn Shamisen vượt mưa đêm” của Utamaro Kitagawa, góp phần làm nên dấu ấn độc đáo cho Bijin-ga.

• Yakusha-e (役者絵): dòng tranh miêu tả nghệ sĩ Kabuki, nổi bật với sự sáng tạo phong phú trong nghệ thuật Ukiyo-e. Nhiều bức tranh còn được dùng làm áp phích hay tờ rơi quảng bá cho các vở diễn mới. 

Tiêu biểu có tác phẩm của Sharaku Toshusai như “Ebizo Ichikawa trong vai Sadanoshin Takemura” và “Kikunojou Segawa III trong vai Oshizu – vợ của Bunzou Tanabe”.

• Kacho-ga (花鳥画): dòng tranh vẽ hoa lá và chim muông đầy sinh động. Hình ảnh hoa bìm bìm, cẩm chướng cùng chim trĩ, nhạn, gà hay chim cắt thường được dùng. Tác phẩm tiêu biểu của Hiroshige Utagawa như “Chim chích bụi trên nhành hoa mai” và “Đôi uyên ương dưới nhành trúc tuyết”.
• Giga (戯画): tranh hí họa, nổi bật với những bức vẽ vui nhộn, chứa yếu tố gây cười hay nhân cách hóa sự vật. Dù đôi lúc phảng phất nét trào phúng, Giga vẫn thiên về tính giải trí. Tiêu biểu nhất là tác phẩm “Vũ điệu bạch tuộc” của Sadahide Utagawa và “Mèo nhỏ – mèo lớn” của Yoshifuji Utagawa.
• Fukei-ga (風景画): dòng tranh phong cảnh, khắc họa núi non, sông suối, rừng cây và thung lũng theo phong cách Ukiyo-e. Những bức tranh này từng được ví như bưu thiếp hay tờ rơi quảng bá du lịch, đưa người xem đến gần hơn với vẻ đẹp thiên nhiên. 

Bộ “Ba mươi sáu cảnh núi Phú Sĩ” của Hokusai Katsushika với các kiệt tác như “Núi Phú Sĩ đỏ”, “Núi Phú Sĩ đen” và “Ngọn sóng lớn ở Kanagawa” chính là đỉnh cao của Fukei-ga.

Ukiyo-e được tạo nên như thế nào? 

Trước khi đến tay người thưởng thức, một bức tranh Ukiyo-e phải trải qua quá trình hợp tác công phu giữa họa sĩ, thợ khắc gỗ và thợ in, tất cả đều dưới sự điều phối của nhà sản xuất. Trong đó, vai trò trung tâm thuộc về người họa sĩ: ông phác họa bố cục chính bằng mực đen, sau đó tạo ra bản thảo hoàn chỉnh gọi là Hanshita (版下). 

Bản vẽ này được dán lên gỗ để thợ khắc bắt đầu khắc các chi tiết, từ đó hình thành bản in đen (Sumiita 墨版).

• Tay nghề thợ khắc được thử thách rõ nhất ở những đường nét nhỏ bé trên gương mặt hay mái tóc.
• Một nghệ nhân có thể khắc được hai sợi tóc trên diện tích 1mm chắc chắn được xem là bậc thầy trong nghề.

Với tranh đen trắng, thành phẩm gần như hoàn tất ở bước này. Nhưng nếu là tranh màu, đây chỉ mới là giai đoạn khởi đầu. Sau khi in ra bản nháp đen trắng (Kyogozuri 校合摺), họa sĩ sẽ dựa vào đó để phối màu. Tiếp đó, thợ khắc lại dán bản Kyogozuri đã tô màu lên khối gỗ và khắc thêm từng mảng màu riêng biệt.

Nguyên liệu tạo màu chủ yếu xuất phát từ đời sống thường ngày:

• Đen: mực tàu
• Trắng: vỏ ngao nghiền mịn
• Đỏ: hoa hồng (rum), thủy ngân
• Vàng: nghệ, hải đường, thư hoàng
• Xanh: chàm, rau thài lài
  Ngoài ra, đôi khi còn có vàng, bạc hay mica để tăng sự lộng lẫy cho tác phẩm.

Khâu cuối cùng thuộc về người thợ in. Nhờ kinh nghiệm và sự tinh tế, họ có thể làm nổi bật cả những đường vân gỗ trên bầu trời hay vết gồ ghề trên lông chim. 

Dù một tác phẩm Ukiyo-e có thể được in ra hàng trăm bản giống hệt nhau, người thưởng tranh vẫn cảm nhận được “hơi thở” thủ công, bởi trong từng tờ giấy luôn còn lưu lại dấu ấn của gỗ và bàn tay nghệ nhân.

Trên đây là những thông tin cơ bản về dòng tranh phù thế Ukiyo-e truyền thống của Nhật Bản. Nếu bạn có câu hỏi hay muốn tìm hiểu về các tác phẩm tranh truyền thống khác, hãy tham khảo những bức Tranh dân gian đặc sắc nhất tại Artnam nhé!