Quy trình làm tranh sơn mài: Từng bước tạo nên tác phẩm nghệ thuật

Nhiều người yêu nghệ thuật thường ngỡ rằng, để tạo nên một bức tranh sơn mài chỉ cần vài thao tác đơn giản với màu sắc và sơn. Nhưng trên thực tế nhiều bạn thiếu hiểu biết về quy trình làm tranh sơn mài không chỉ khiến bạn đánh giá thấp giá trị của dòng tranh này, mà còn bỏ lỡ những tinh hoa độc đáo của hội họa Việt Nam.
Bài viết sau sẽ giúp bạn khám phá từng bước trong Quy trình làm tranh sơn mài, từ khâu chọn nguyên liệu đến hoàn thiện, để hiểu vì sao mỗi tác phẩm sơn mài lại trở thành kiệt tác nghệ thuật đích thực.

Tranh sơn mài là gì?

Tranh sơn mài là một loại hình nghệ thuật truyền thống độc đáo của Việt Nam, được tạo nên từ nhiều lớp sơn tự nhiên (sơn ta) kết hợp với các vật liệu như vỏ trứng, vỏ trai, bạc, vàng và màu sắc tự nhiên. Quá trình làm tranh sơn mài rất công phu, đòi hỏi kỹ thuật tinh xảo và sự kiên nhẫn của người nghệ nhân qua nhiều công đoạn như sơn, mài, khảm và đánh bóng.

Tranh sơn mài không chỉ có giá trị nghệ thuật cao mà còn thể hiện tinh thần, văn hóa và tâm hồn Việt. Mỗi bức tranh đều sở hữu vẻ đẹp riêng, ánh lên độ sâu, bóng mịn đặc trưng cùng màu sắc bền bỉ theo thời gian. Đây là niềm tự hào của mỹ thuật Việt Nam và được giới nghệ thuật quốc tế đánh giá cao.

Lịch sử và nguồn gốc tranh sơn mài Việt Nam

Tranh sơn mài có nguồn gốc sâu xa từ truyền thống sử dụng sơn ta trong các sản phẩm thủ công mỹ nghệ và đồ thờ cúng của người Việt từ hàng trăm năm trước. Ban đầu, sơn ta được dùng để sơn phủ và trang trí các vật dụng như tượng Phật, đồ gỗ, hoành phi, câu đối… với mục đích bảo vệ và làm đẹp.

Đến đầu thế kỷ 20, tranh sơn mài chính thức hình thành như một loại hình nghệ thuật độc lập tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (Hà Nội). Dưới sự sáng tạo của các họa sĩ như Nguyễn Gia Trí, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Khang…, kỹ thuật truyền thống được cải tiến và kết hợp với tư duy hội họa hiện đại, tạo nên phong cách tranh sơn mài Việt Nam đặc trưng.

Từ đó, tranh sơn mài phát triển mạnh mẽ, trở thành niềm tự hào của nền mỹ thuật Việt, được trưng bày và vinh danh tại nhiều triển lãm trong nước và quốc tế.

 Các nguyên liệu cần chuẩn bị để làm tranh sơn mài

Các nguyên liệu cần chuẩn bị để làm tranh sơn mài bao gồm nhóm nguyên liệu chính và các dụng cụ hỗ trợ. 

Nguyên liệu chính

Để tạo nên một bức tranh sơn mài hoàn chỉnh, nghệ nhân cần chuẩn bị những nguyên liệu chính sau:

• Ván nền (ván vóc): Thường được làm từ gỗ mít hoặc gỗ ván ép, đã qua xử lý để tránh cong vênh và mối mọt. Đây là lớp nền giúp tranh sơn mài bền vững theo thời gian.
• Sơn ta: Loại sơn truyền thống lấy từ nhựa cây sơn, có độ dẻo, bám dính và khả năng chống nước tuyệt vời. Sơn ta là thành phần cốt lõi quyết định chất lượng và độ bền của tranh sơn mài Việt Nam.
• Vàng quỳ, bạc quỳ: Những lá vàng, bạc mỏng được dát thủ công, dùng để tạo hiệu ứng lấp lánh và tăng giá trị thẩm mỹ cho tranh.
• Vỏ trứng: Thường là vỏ trứng gà hoặc trứng vịt, được làm sạch và nghiền nhỏ hoặc giữ nguyên mảnh để tạo hiệu ứng độc đáo về mặt kết cấu và ánh sáng.

• Than (than đen hoặc than bột): Sử dụng trong công đoạn tạo màu, tạo nền hoặc vẽ phác thảo.
• Các loại khoáng chất và màu tự nhiên: Bột màu truyền thống như son, cinnabar, oxit sắt, than chì… được pha trộn cùng sơn ta để tạo nên bảng màu đa dạng và tự nhiên.
• Giấy dó: Dùng để lót hoặc làm phẳng bề mặt ván vóc, giúp sơn bám tốt hơn và tăng độ mịn của tranh.

Những nguyên liệu này chính là “linh hồn” của tranh sơn mài, góp phần tạo nên vẻ đẹp sang trọng, độ bền bỉ và nét độc đáo không thể trộn lẫn của loại hình nghệ thuật truyền thống này.

Dụng cụ hỗ trợ cần thiết

Bên cạnh các nguyên liệu chính, việc chuẩn bị đầy đủ dụng cụ hỗ trợ là yếu tố quyết định giúp quá trình sáng tác tranh sơn mài diễn ra thuận lợi và đạt chất lượng cao. Một số dụng cụ không thể thiếu bao gồm:

• Dao bay: Dụng cụ chuyên dùng để trộn, miết sơn, tạo bề mặt phẳng hoặc tạo các hiệu ứng đặc biệt trên nền tranh.

• Bút lông (bút vẽ): Thường làm từ lông động vật tự nhiên, có nhiều kích cỡ để vẽ nét lớn nhỏ khác nhau, giúp nghệ nhân linh hoạt trong khâu phác thảo và hoàn thiện chi tiết.
• Cọ sơn: Sử dụng để quét sơn ta hoặc các lớp màu nền lên bề mặt ván vóc.
• Giấy nhám, đá mài: Dùng để chà nhẵn và làm phẳng bề mặt tranh ở các công đoạn mài, tạo độ bóng đặc trưng cho sơn mài.
• Chổi mềm: Hỗ trợ trong việc phủi bụi, làm sạch bề mặt trong quá trình làm tranh.
• Khay trộn màu: Được sử dụng để pha trộn các loại sơn và bột màu, đảm bảo màu sắc đồng đều trước khi phủ lên tranh.
• Kẹp và bàn kẹp: Giữ cố định tranh trong quá trình mài hoặc khi vẽ những chi tiết nhỏ, giúp nghệ nhân thao tác chính xác hơn.
• Đèn chiếu sáng: Ánh sáng tốt sẽ hỗ trợ nghệ nhân quan sát rõ các chi tiết và điều chỉnh màu sắc, ánh kim khi làm việc.
• Găng tay và khẩu trang: Bảo vệ sức khỏe nghệ nhân khỏi hóa chất, bụi mài và các thành phần có thể gây dị ứng trong quá trình chế tác.

Việc chuẩn bị đầy đủ và sử dụng thành thạo các dụng cụ này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả lao động, mà còn góp phần đảm bảo chất lượng, tính thẩm mỹ và độ bền cho từng tác phẩm tranh sơn mài

Quy trình làm tranh sơn mài truyền thống

Dưới đây là quy trình làm tranh sơn mài truyền thống – một trong những công đoạn đòi hỏi sự tỉ mỉ, kiên nhẫn và kỹ thuật cao của nghệ nhân Việt Nam:

Bước 1: Chuẩn bị ván vóc (làm nền tranh)

• Chọn gỗ: Thường dùng gỗ mít, ván ép hoặc gỗ tốt, không cong vênh, mối mọt.
• Bồi giấy dó: Lót các lớp giấy dó lên bề mặt ván để tăng độ bám dính và tránh nứt nẻ.
• Phủ sơn lót: Quét nhiều lớp sơn ta lên ván, phơi khô, sau đó mài nhẵn để có bề mặt phẳng, mịn.

Bước 2: Phác thảo hình ảnh

• Vẽ phác: Dùng bút chì, mực nho hoặc sơn để vẽ phác họa bố cục, chi tiết bức tranh lên nền đã chuẩn bị.

Bước 3: Tạo hình, khảm và dán các chất liệu

• Khảm, dán: Sắp xếp, dán các chất liệu như vỏ trứng, vỏ trai, vàng bạc quỳ lên những vị trí mong muốn để tạo hiệu ứng độc đáo.
• Chèn màu: Dùng các bột màu tự nhiên, khoáng chất pha cùng sơn ta, lần lượt phủ các lớp màu lên tranh theo từng mảng.

Bước 4: Phủ sơn và mài tranh

• Phủ sơn: Quét nhiều lớp sơn ta xen kẽ với các lớp màu, mỗi lớp đều phải phơi thật khô.
• Mài: Dùng giấy nhám, đá mài chà nhẹ bề mặt để lộ các lớp màu, vỏ trứng, vàng bạc phía dưới, tạo hiệu ứng chiều sâu và ánh sáng đặc trưng của sơn mài.

Bước 5: Hoàn thiện bề mặt

• Tỉa chi tiết: Nghệ nhân chỉnh sửa, hoàn thiện các chi tiết nhỏ, nhấn nhá lại các nét vẽ.
• Phủ bóng: Phủ lớp sơn bóng cuối cùng, sau đó tiếp tục mài, đánh bóng để tranh đạt độ sáng, mịn hoàn hảo.

Bước 6: Kiểm tra và bảo quản

• Kiểm tra: Đảm bảo tranh không nứt, phồng, bong tróc, màu sắc hài hòa.
• Bảo quản: Tranh sơn mài nên tránh ánh nắng trực tiếp, ẩm mốc để giữ được độ bền, vẻ đẹp lâu dài.

Các lỗi thường gặp và cách khắc phục khi làm tranh sơn mài

Dưới đây là nội dung mục Các lỗi thường gặp và cách khắc phục trong quy trình làm tranh sơn mài truyền thống:

Nền tranh bị nứt, cong vênh

• Nguyên nhân: Gỗ nền chưa được xử lý kỹ, phơi chưa đủ khô, hoặc các lớp sơn lót, giấy dó dán không đều, dẫn đến co ngót, nứt nẻ theo thời gian.
• Cách khắc phục: Luôn chọn gỗ tốt, phơi khô hoàn toàn trước khi sử dụng. Bồi giấy dó kỹ, phủ sơn lót đều và mài nhẵn bề mặt sau mỗi lớp. Tránh thay đổi môi trường nhiệt độ và độ ẩm đột ngột khi bảo quản tranh.

Lớp sơn bị bong tróc, không bám dính

• Nguyên nhân: Sơn ta không đạt chất lượng, bề mặt nền không được làm sạch kỹ, các lớp sơn phủ không đủ khô hoặc bị lẫn tạp chất.
• Cách khắc phục: Chọn sơn ta nguyên chất, loại bỏ tạp chất trước khi sử dụng. Làm sạch bề mặt nền thật kỹ trước khi phủ sơn. Đảm bảo mỗi lớp sơn được phơi khô hoàn toàn trước khi phủ lớp tiếp theo.

 Màu sắc không đồng đều, loang lổ

• Nguyên nhân: Trộn màu không kỹ, bột màu lẫn tạp chất hoặc không phù hợp với sơn ta, kỹ thuật phủ màu chưa đều tay.
• Cách khắc phục: Sử dụng bột màu nguyên chất, trộn kỹ với sơn ta.Phủ màu từng lớp mỏng, đều tay, tránh quét quá dày hoặc quá mỏng. Thường xuyên kiểm tra và chỉnh sửa các lớp màu trong quá trình phủ.

Lớp vỏ trứng, vàng bạc bị bong hoặc xỉn màu

• Nguyên nhân: Dán chất liệu chưa chắc chắn, dùng keo không phù hợp hoặc phủ sơn bảo vệ không đủ.
• Cách khắc phục:Dán các chất liệu bằng sơn ta để tăng độ kết dính.Phủ nhiều lớp sơn bảo vệ, mỗi lớp đều phải khô hoàn toàn. Tránh tiếp xúc với môi trường ẩm mốc, hóa chất mạnh.

Tranh không đạt độ bóng, độ mịn

• Nguyên nhân: Công đoạn mài, đánh bóng không kỹ, giấy nhám hoặc đá mài không đúng loại, bỏ qua các bước mài từng lớp.
• Cách khắc phục: Mài tranh theo đúng quy trình, sử dụng giấy nhám hoặc đá mài phù hợp từng giai đoạn. Mỗi lớp mài phải được kiểm tra kỹ, tránh để lại vết xước hoặc mảng sần trên bề mặt. Sau cùng phủ lớp sơn bóng và đánh bóng cẩn thận để tranh đạt độ sáng, mịn như mong muốn.

Bài viết trên đã chia sẻ đầy đủ và chi tiết về quy trình làm tranh sơn mài, giúp bạn hình dung rõ hơn từng công đoạn tạo nên một tác phẩm nghệ thuật đặc sắc. Hy vọng qua nội dung này, bạn sẽ cảm nhận sâu sắc hơn giá trị của tranh sơn mài truyền thống Việt Nam và thêm trân trọng công sức cũng như sự sáng tạo của những người nghệ nhân.

Nếu bạn yêu thích nghệ thuật Tranh dân gian, đặc biệt là tranh sơn mài, hoặc mong muốn khám phá thêm nhiều chủ đề hấp dẫn khác về hội họa truyền thống Việt Nam, hãy tiếp tục đồng hành cùng Artnam trong các bài viết tiếp theo