Hướng dẫn quy trình làm tranh Đông Hồ thủ công – Artnam

Tranh Đông Hồ – một dòng tranh dân gian độc đáo của Việt Nam – không chỉ mang giá trị nghệ thuật mà còn chứa đựng tinh hoa văn hóa lâu đời. Điều làm nên sức sống bền bỉ của loại tranh này chính là quy trình chế tác thủ công tỉ mỉ, từ việc tạo giấy điệp óng ánh, pha chế màu sắc tự nhiên đến khắc ván gỗ và in tranh. 

Trong bài viết này, Artnam sẽ hướng dẫn bạn từng bước trong quy trình làm tranh Đông Hồ thủ công, giúp bạn hiểu rõ hơn về nghệ thuật truyền thống và giá trị tinh thần mà dòng tranh này lưu giữ qua nhiều thế hệ.

Tranh Đông Hồ là gì? 

Tranh Đông Hồ là một dòng tranh dân gian nổi tiếng của Việt Nam, xuất phát từ làng Đông Hồ (Bắc Ninh). Quy trình làm tranh là sự kết hợp khéo léo giữa nghề làm giấy, làm màu và khắc in, thể hiện sự tinh tế, sáng tạo của người dân.

Hướng dẫn quy trình làm tranh Đông Hồ thủ công

Dưới đây là quy trình làm tranh Đông Hồ thủ công hiện nay.

Bước 1: Chuẩn bị giấy điệp

Giấy điệp là nền tảng quan trọng nhất để làm tranh Đông Hồ. Nó quyết định độ bền, độ óng ánh và khả năng giữ màu của tranh. Ta chọn giấy dó (loại giấy bền, dẻo, không mủn) sau đó nghiền vỏ sò, vỏ điệp thành bột mịn rồi trộn bột điệp với hồ nếp rồi quét lên giấy dó. Sau đó phơi khô, ta sẽ có giấy điệp óng ánh, dai và giữ màu rất lâu.

Bước 2: Chế tạo màu tự nhiên

Màu sắc là linh hồn của tranh Đông Hồ. Điểm đặc biệt là tranh không dùng màu hóa học, mà hoàn toàn khai thác từ thiên nhiên, vừa an toàn vừa tạo vẻ đẹp mộc mạc, bền bỉ với thời gian.

• Đen: than lá tre.
• Đỏ: đá son hoặc gỗ vang.
• Vàng: hoa hòe.
• Xanh: gỉ Đông Hồặc lá chàm.
• Trắng: vỏ điệp. 

Tất cả được nghiền nhỏ, lọc lấy bột/màu rồi hòa với hồ nếp để dễ in và bền màu.

Bước 3: Khắc ván gỗ

Trong quy trình làm tranh Đông Hồ, khắc ván gỗ là công đoạn quan trọng để tạo nên hình dáng và đường nét của bức tranh. Đây là bước đòi hỏi tay nghề tinh xảo, sự kiên nhẫn và con mắt nghệ thuật của người thợ.

Nguyên liệu và dụng cụ

• Gỗ thị: loại gỗ chắc, thớ mịn, ít cong vênh, bền lâu.
• Dao khắc, đục: nhiều kích thước để tạo đường nét lớn – nhỏ, nông – sâu.
• Mẫu tranh: bản vẽ gốc của nghệ nhân. Mỗi màu cần một bản khắc khác nhau.

Bước 4: In tranh

Sau khi đã chuẩn bị giấy điệp, màu tự nhiên và ván khắc gỗ, công đoạn in tranh là bước “thổi hồn” để tạo nên một bức tranh Đông Hồ hoàn chỉnh. Đây là khâu thể hiện kỹ năng phối hợp tay nghề và thẩm mỹ của nghệ nhân.

Tiếp theo ta đặt giấy điệp lên mặt ván đã quét màu. Dùng bàn chà gỗ miết đều cho màu in sang giấy. In lần lượt từ màu nền đến chi tiết, từ nhạt đến đậm. Căn chỉnh chính xác để các lớp màu khớp nhau.

Bước 5: Hoàn thiện

Đây là công đoạn cuối cùng để bức tranh Đông Hồ trở thành một tác phẩm hoàn chỉnh, có thể dùng để treo, trưng bày hoặc bán trong dịp Tết. Sau khi in xong, nghệ nhân cần chăm chút cho tranh để đạt độ đẹp, bền và tinh tế nhất.

Cuối cùng Tranh sau khi in được đem phơi ngoài trời, nơi khô ráo, nhiều ánh sáng nhưng tránh gió mạnh. Phơi cho đến khi màu khô tự nhiên, bám chặt vào giấy điệp, không bị nhòe.

Một số chi tiết nhỏ như mắt, miệng, hoa văn… có thể được tô vẽ thêm bằng tay để tăng sắc nét, làm tranh sinh Đông Hồn. Đây cũng là điểm tạo nên sự khác biệt, cá tính riêng cho mỗi bức. 

Kiểm tra lại toàn bộ bức tranh, loại bỏ những bản bị lem màu hoặc in lệch. Cắt, xén mép giấy gọn gàng. 

Tranh được xếp thành tập, kẹp phẳng, tránh ẩm mốc. Thường dùng để bán vào dịp Tết, làm tranh thờ, hoặc để trưng bày.

FAQ – Tranh Đông Hồ

1. Tranh Đông Hồ ra đời từ bao giờ?

• Xuất hiện từ thế kỷ 16 – 17, phát triển mạnh vào thời Lê – Nguyễn.
• Nổi tiếng nhất là vào dịp Tết cổ truyền, khi người dân mua tranh về treo để cầu may, răn dạy con cháu.

2. Điểm đặc biệt của tranh Đông Hồ là gì?

• In thủ công trên giấy điệp óng ánh.
• Màu tự nhiên từ cây cỏ, khoáng chất, rất bền và mộc mạc.
• Nội dung dân gian: ca ngợi lao động, phong tục, tín ngưỡng, giáo dục đạo đức.

3. Giấy điệp được làm thế nào?

• Nền giấy dó quét thêm bột vỏ điệp pha hồ nếp.
• Tạo nên bề mặt óng ánh, dai, giữ màu lâu dài.

4. Màu trong tranh Đông Hồ có bền không?

• Có, vì được chế từ nguyên liệu tự nhiên và kết dính bằng hồ nếp.
• Tranh có thể giữ màu hàng chục năm nếu bảo quản tốt.

5. Một bức tranh cần bao nhiêu bản khắc gỗ?

• Thông thường từ 2–5 bản khắc (cho các màu và nét đen).
• Tranh phức tạp có thể cần nhiều bản khắc hơn.

6. Có hai bức tranh Đông Hồ nào giống hệt nhau không?

• Không. Dù cùng một bản khắc, nhưng vì in thủ công, lượng màu và cách miết khác nhau → mỗi bức đều có sự độc đáo riêng.

Tranh Đông Hồ không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật dân gian mà còn là biểu tượng của văn hóa Việt, phản ánh đời sống, tín ngưỡng và khát vọng của người dân. Qua 5 bước cơ bản – từ làm giấy điệp, chế tạo màu tự nhiên, khắc ván gỗ, in tranh cho đến khâu hoàn thiện – chúng ta thấy được sự khéo léo, tỉ mỉ và tâm huyết của nghệ nhân. 

Hy vọng với hướng dẫn quy trình làm tranh Đông Hồ thủ công mà Artnam chia sẻ, bạn đọc sẽ thêm trân trọng giá trị truyền thống và góp phần gìn giữ tinh hoa nghệ thuật dân tộc cho mai sau.