Tìm hiểu về tranh Hàng Trống: Làng nghề truyền thống Hà Nội

Làng nghề tranh Hàng Trống từng một thời rực rỡ với những bức tranh vừa để thờ tự vừa để chơi Tết, in dấu phong vị thị dân kinh kỳ. Không giống Đông Hồ hay Kim Hoàng, dòng tranh này sở hữu một kỹ thuật rất riêng khiến mỗi tác phẩm đều mang vẻ đẹp độc bản. Cùng Artnam đi tìm câu trả lời cho sự độc đáo của dòng tranh Hàng Trống dưới đây. 

Làng nghề tranh Hàng Trống ở đâu?

Tranh Hàng Trống vốn không ra đời từ một làng quê như tranh Đông Hồ hay Kim Hoàng, mà bắt nguồn ngay trong lòng phố cổ Hà Nội. Cái tên “Hàng Trống” gắn liền với con phố cùng tên, cùng các tuyến phố lân cận như Hàng Nón, Hàng Quạt, nơi xưa kia tập trung đông đúc phường thợ thủ công và nghệ nhân làm tranh. 

Chính sự ra đời ngay trong lòng Thăng Long – Hà Nội đã tạo nên bản sắc riêng biệt, giúp tranh Hàng Trống trở thành dòng tranh dân gian duy nhất gắn với đô thị phồn hoa.

Lịch sử hình thành làng tranh Hàng Trống

Theo nhiều tài liệu, dòng tranh Hàng Trống bắt nguồn từ phường Hàng Trống – Hàng Nón, ngay trung tâm phố cổ Hà Nội vào thế kỷ XVI – XVII. Ban đầu, tranh Hàng Trống chủ yếu phục vụ nhu cầu tín ngưỡng và trang trí trong các dịp lễ Tết, với các đề tài quen thuộc như tranh thờ Tứ phủ, Ngũ hổ, hay tranh chơi Tết như Lý ngư vọng nguyệt, Tố nữ.

Đến thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX, tranh Hàng Trống bước vào giai đoạn hưng thịnh, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân Kinh kỳ.

Tuy nhiên, từ nửa sau thế kỷ XX, cùng với sự thay đổi thị hiếu và sự phát triển của in ấn công nghiệp, nghề tranh Hàng Trống dần mai một. Hiện nay, dù chỉ còn rất ít nghệ nhân am hiểu kỹ thuật truyền thống, dòng tranh vẫn đang được nỗ lực phục dựng và hồi sinh, khẳng định giá trị bền vững của một di sản văn hóa độc đáo Thăng Long – Hà Nội.

Đặc điểm nghệ thuật độc đáo của tranh Hàng Trống 

Tranh Hàng Trống là một trong những dòng tranh dân gian tiêu biểu của Việt Nam, nổi bật nhờ diện mạo riêng biệt khi kết hợp giữa tín ngưỡng và nghệ thuật tinh xảo. Dưới đây là những điểm khác biệt đặc trưng của dòng tranh này: 

Chủ đề, hình tượng đặc trưng

Tranh Hàng Trống chủ yếu khai thác ba đề tài chính, phản ánh rõ đời sống tinh thần và tín ngưỡng của người Việt:

• Tranh thờ: Đây là mảng tranh quan trọng nhất, với các tác phẩm nổi bật như “Ngũ Hổ”, “Tứ Phủ Công Đồng”, “Thập Điện Minh Vương”… Những bức tranh này thường treo trong đền, phủ, chùa để bảo hộ gia đạo, thể hiện niềm tin vào sự che chở thần linh.
• Tranh Tết: Người Hà Nội xưa dùng những bức tranh như “Lý Ngư Vọng Nguyệt” (cá chép trông trăng), “Tứ Bình” (sen, đào, cúc, mai) để trang trí trong dịp xuân về. Tranh không chỉ làm đẹp cho ngôi nhà mà còn gửi gắm lời chúc năm mới đủ đầy, sung túc, phúc lộc.
• Tranh sinh hoạt và phong tục: Những bức “Chăn trâu thổi sáo”, “Hứng dừa”, hay “Cô gái làng chơi” tái hiện nét đẹp của đời sống lao động, phong cách sống, cũng như giá trị thẩm mỹ của người Tràng An.

Kỹ thuật in – vẽ kết hợp 

Một trong những đặc điểm nổi bật của tranh Hàng Trống chính là kỹ thuật “nửa in nửa vẽ” hay in khắc gỗ và vẽ tay truyền thống: 

• Khắc ván in nét đen: Đầu tiên, nghệ nhân dùng ván gỗ khắc những đường nét chính để in ra bản in thô. Đây là bước định hình khuôn tranh, giúp các họa tiết có form dáng chuẩn xác.
• Vẽ tay tô màu: Sau khi in nét, nghệ nhân dùng cọ vẽ trực tiếp để thêm màu sắc. Lúc này, nghệ nhân sẽ dùng kỹ thuật “vờn màu” bằng cọ dẹt giúp các mảng màu loang chuyển mềm mại, tạo độ sâu và sức sống cho bức tranh.

Chính nhờ khâu vẽ tay mà mỗi bức tranh Hàng Trống đều mang nét độc bản, không có bản nào hoàn toàn giống bản nào. Điều này khác hẳn với tranh Đông Hồ vốn in nhiều bản màu sẵn từ ván.

Màu sắc phối trong tranh 

Tranh Hàng Trống thường dùng 6 màu chính là xanh, đỏ, cam, vàng, đen, trắng, được phối hợp hài hòa, rực rỡ nhưng không chói mắt, tạo nên sự uyển chuyển và êm ái cho bức tranh. 

• Màu đỏ – vàng: Tượng trưng cho thịnh vượng, quyền lực và may mắn. Đây là hai màu thường thấy trong tranh thờ.
• Màu xanh, tím, hồng: Gợi nét mềm mại, trữ tình; phản ánh thẩm mỹ tinh tế của người Tràng An, đồng thời thể hiện vẻ đẹp thiên nhiên và ước vọng yên bình.

Nhờ cách phối màu linh hoạt và kỹ thuật cản – vờn, tranh Hàng Trống không chỉ mang ý nghĩa tín ngưỡng mà còn chinh phục người xem bằng nét đẹp tinh tế.

Các bức tranh Hàng Trống tiêu biểu 

Tranh Hàng Trống là dòng tranh dân gian nổi tiếng với nhiều tác phẩm đặc sắc, phản ánh sâu đậm tín ngưỡng, văn hóa và thẩm mỹ người Tràng An. Dưới đây là những bức đã trở thành biểu tượng gắn liền với dòng tranh này: 

Tranh thờ Hàng Trống 

Ngũ Hổ: Đây là bức tranh nổi bật nhất, thể hiện hình ảnh 5 con hổ trong các tư thế uy nghi khác nhau, đại diện cho ngũ hành (kim, mộc, thủy, hỏa, thổ).

Tứ Phủ Công Đồng: Là những bức tranh thờ quan trọng trong tín ngưỡng Đạo Mẫu, với các hình tượng Thánh Mẫu, các vị thần hộ mệnh.

Bạch Hổ, Hắc Hổ: Hai bức tranh này thường thờ trong đền, phủ để cầu may mắn, xua đuổi tà ma.

Tranh chúc Tết, trang trí 

Lý Ngư Vọng Nguyệt: Bức tranh được treo nhiều dịp Tết, mang hàm ý cầu may mắn, đỗ đạt và phú quý.

Tố Nữ: Bộ tranh vẽ các cô gái đẹp với nét duyên dáng, tượng trưng cho phẩm hạnh và vẻ đẹp truyền thống Á Đông.

Tranh sinh hoạt, phong tục dân gian

Thất Đồng: Những bức tranh này khắc họa đời sống sinh hoạt, lao động và những ước vọng về hạnh phúc, con đàn cháu đống, tài lộc.

Chim Công múa: Gợi nhắc đến tình yêu, cuộc sống và những tích truyện đẹp truyền thống.

Làng tranh Hàng Trống hiện nay

Hiện tại, làng tranh Hàng Trống chỉ còn duy nhất nghệ nhân Lê Đình Nghiên gắn bó với dòng tranh này. Việc thiếu lớp kế cận trẻ khiến dòng tranh đứng trước nguy cơ mai một nghiêm trọng.

Trước thực trạng đó, nhiều dự án bảo tồn đã được triển khai, từ phục chế bản khắc, số hóa, tổ chức triển lãm cho đến sáng tác hiện đại lấy cảm hứng từ Hàng Trống. Những hoạt động này không chỉ giữ lại giá trị nguyên bản mà còn giúp tranh Hàng Trống trở nên gần gũi hơn với công chúng đương đại.

Bên cạnh bảo tồn, tranh Hàng Trống đang được gắn với du lịch văn hóa – sáng tạo Hà Nội. Các workshop trải nghiệm in, tô màu tranh dân gian thu hút đông đảo du khách, mở ra hướng phát triển mới. Tương lai, dòng tranh này hứa hẹn được ứng dụng rộng rãi trong giáo dục, thiết kế và sưu tầm nghệ thuật.

Trên đây là những thông tin cơ bản về dòng tranh dân gian Hàng Trống – một di sản nghệ thuật độc đáo gắn liền với làng nghề tranh Hàng Trống ở Hà Nội. Không chỉ mang vẻ đẹp thẩm mỹ tinh tế, mỗi bức tranh còn chứa đựng giá trị văn hóa sâu sắc, phản ánh đời sống tinh thần phong phú của người Việt.

Nếu bạn muốn chiêm ngưỡng những tác phẩm dân gian đặc sắc, hãy khám phá bộ sưu tập Tranh Hàng Trống tại Artnam.